1. Με το σύστημα Νιάγια ανακαλύπτουμε πως οι αρχαίοι Ινδοί δεν ήταν καθόλου πίσω από τους Έλληνες και στη Λογική (ή Γνωσιολογία). Στην πραγματικότητα αυτό το σύστημα εμβάθυνε περισσότερο από ότι ο Αριστοτέλης σε ορισμένα σημεία.
Πρώτος ο Ιμμάνουελ Καντ στη Γερμανία (περίπου 1780) διατύπωσε την συνεισφορά του στη δυτική φιλοσοφία πως η γνώση συνεπάγεται και αίσθηση και σύλληψη. (Έναν αιώνα αργότερα ο G. Frege επαναδιατύπωσε τις αρχές της Λογικής.)
Πολύ νωρίτερα, το Νιάγια διδάσκει πως οι αισθητήριες εντυπώσεις είναι το υλικό και η νοητική σύλληψη ή μορφή της γνώσης. “Αντιλήψεις δίχως νοητική σύλληψη είναι τυφλές και σύλληψη δίχως αισθητήριες αντιλήψεις είναι άδειες”.
Υπάρχει η σκέτη αίσθηση, η απλή αντίληψη: αυτή λέγεται nirvikalpa και είναι η άμεση αντίληψη. Υπάρχει και η αισθητηριακή ή συσχετική κρίση που λέγεται savikalpa και είναι η εξειδικευμένη νοηματική αντίληψη, δηλαδή η σύλληψη.
Π.χ. στο σούρουπο βλέπουμε μακριά έναν λεπτό όγκο, όρθιο σαν άνθρωπο. Πηγαίνοντας κοντά βλέπουμε πως είναι κορμός δένδρου. Η πρώτη είναι ‘άμεση’ nirvikalpa αντίληψη, η δεύτερη είναι η σύλληψη, η ακριβής αντίληψη savikalpa.
Υπάρχουν κι άλλες λεπτότερες διαβαθμίσεις και απόψεις. Αλλά τώρα ας στραφούμε στις αιτίες και τις συνέπειες τους.
2. Η αιτία (kāraṇa) προηγείται της συνέπειας ή του αποτελέσματος (kārya): είναι η απαραίτητη, άμεση και αμετάβλητη ενέργεια πριν το αποτέλεσμα. Φυσικά μπορεί να αποτελείται από πολλά στοιχεία μαζί, σύνθετες συνθήκες (kāraṇasāmagrī).
Πρώτα παραμερίζονται δευτερεύουσας σημασίας, τυχαία και μάλλον άσχετα στοιχεία. Τα ρούχα του αγγειοπλάστη δεν είναι απαραίτητη και άμεση αιτία για το αγγείο. Ομοίως η μητέρα ή ο πατέρας του. Μετά είναι ο γάιδαρος που μετέφερε τον πηλό ή το νερό. Επίσης αιώνιες ουσίες όπως ο χώρος ή το ημερονύκτιο.
Η αιτία έχει έξι απόψεις απαραίτητες, άμεσες, αμετάβλητες.
α) prayojaka ‘καθοδηγητική’ όπως ο άνδρας που παραγγέλλει ένα ύφασμα για τη γυναίκα του.
β) nimitta ‘ενεργός’ (efficiens causa) όπως ο υφαντής.
γ) samavāyi (ή upadāna) ‘υλική’ (materialis) όπως οι κλωστές.
δ) asamāvayi ‘συζευτική, μορφοποιός’ όπως η σύζευξη των κλωστών και των χρωμάτων τους. (Ή νερό και χώμα και χρώμα στον πηλό αγγείου).
ε) karaṇa ‘συνεργική, μεσάζουσα’(instrumentalis) όπως ο αργαλειός.
ζ) prayojana ‘κινητήρια, τελική’ (finalis), δηλαδή ο τελικός σκοπός που στο παράδειγμα είναι η ευχαρίστηση της γυναίκας.
Σε αντίθεση με τα συστήματα Γιόγκα, Σάνκχια και Vedānta που διδάσκουν πως το αποτέλεσμα βρίσκεται ήδη σε λανθάνουσα μορφή στην αιτία (π.χ. το ύφασμα στις κλωστές κλπ. ή το γιαούρτι στο γάλα κλπ.) το Νιάγια λέει πως το αποτέλεσμα, η συνέπεια, είναι μια νέα αρχή, και ας βρίσκεται υποθετικά στην αιτία του ή στις αιτίες τους:
Κι εδώ βλέπουμε πως οι Ινδοί υπερέχουν των Δυτικών.
3. Στην Δύση ο ‘πραγματισμός’ ανέκυψε με τον Αμερικανό φιλόσοφο William James (19ος αιώνας). Στην Ινδία διατυπώθηκε 2.500 έτη νωρίτερα καθώς η Γνωσιολογία απαιτούσε η γνώση, εμπειρική με τις αισθήσεις και νοηματική με τις συλλήψεις, να αντιστοιχεί με την πραγματικότητα, υλική και νοητική.
Το Νιάγια έχει πραγματισμό επίσης στην κοσμολογία και μεταφυσική της.
Ο νόμος της αιτιότητας είναι απλώς υποβοηθητικός του νόμου του Κάρμα “ότι σπείρεις ψυχικά, αυτό και θα θερίσεις”, έτσι σπέρνει κανείς το καλό που οδηγεί στην τελειότητα.
Μαζί με τον πραγματισμό, το σύστημα, συγγενικό με το Vaiśeṣika (η πραγματιστική δομή του κόσμου), συνδυάζει πολλαπλότητα (όπως το Σάνκχια), θεϊσμό, πνευματισμό και ατομικισμό.
Τα άτομα είναι τα οριστικά υλικά συστατικά (paramāṇu) του σύμπαντος και είναι ατελεύτητα – άτομα γης, νερού, φωτιάς και αέρα.
Οι ψυχές επίσης είναι ατελεύτητες και απεριόριστες, όπως τα άτομα με τα οποία συνυπάρχουν. Αλλά η συνείδηση τους παρουσιάζεται αργότερα ως επιφαινόμενο!
Ο Θεός ομοίως είναι άναρχος και ατελεύτητος και έξω από ψυχές και άτομα. Κατέχει παντογνωσία και παντοδυναμία αλλά απέχει από κάθε δράση κι έτσι δεν εμπλέκεται στα εγκόσμια (πάλι όπως στον Αριστοτέλη). Ακόμα και η έγερση του κόσμου οφείλεται στη συνεργική αιτία που ονομάζεται Αόρατη Δύναμη adṛṣṭā και υποκινείται από τον Θεό.
Ο Θεός δεν είναι ούτε η υλική αιτία. Αυτή είναι τα αιώνια άτομα.
4. Παρότι, όπως στον σύγχρονο υλισμό και νεοδαρβινισμό, η ψυχή αποκτά συνειδητότητα στην πορεία της ενσωμάτωσης, είναι ωστόσο υπεύθυνη για τις καλές ή κακές της πράξεις και με τις πρώτες αποκτά αξιοσύνη (puṇya) ενώ με τις δεύτερες αποκτά κακό (pāpam).
Όπως και στο Σάνκχια οι ψυχές είναι πολλές και ξεχωριστές (puruṣa ή ātman).
Κάθε ψυχή μπορεί μέσω καλών πράξεων να εξαγνιστεί από τις προσθήκες υλικών περιορισμών και να ανελιχθεί. Εδώ απαραίτητη είναι η γνώση jñāna.
‘Δυστυχία, γέννηση, δράση, λάθη, απατηλές αντιλήψεις: όταν αυτά διαλυθούν διαδοχικά αρχίζοντας με τα τελευταία, διαλύεται και το προηγούμενο και τότε επέρχεται η λύτρωση.’ Έτσι το διατυπώνει ο Γκόταμα.
Το σύνολο αξιοσύνης που σωρεύεται είναι ουσιαστικά η Aόρατη Δύναμη adṛṣṭā που με την νοημοσύνη της συγγενεύει με τον Θεό.
Το όλο σύστημα Νιάγια συγγενεύει στενά με το σύστημα Vaiśeṣika που είναι πολύ αρχαιότερο και θα το εξετάσουμε στη συνέχεια.
