1. Nyāya (προφέρεται νιάγια) λέγεται και hetuvidiā «γνώση αιτιών, επιστήμη του συλλογισμού»: είναι το λογικό, αναλυτικό σύστημα σκέψης που εξετάζει τους κανόνες και τις δυνατότητες ορθής γνώσης – όπως τα Αναλυτικά του Αριστοτέλη. Όπως η φιλοσοφία του Αριστοτέλη, έχει και το σύστημα Νιάγια τη δική του μεταφυσική και ηθική επίσης.
Το σύστημα Νιάγια διατυπώθηκε από τον Gotama (γνωστός ως Gautama Akṣapāda) στον 3ο αιώνα πκχ. Αν και δεν είναι η αρχαιότερη σχολή, εν τούτοις μελετάται πρώτη για τους λόγους που αναφέρθηκαν. Η δε χρονολόγηση όπως με όλες τις επικρατούσες χρονολογίες για τη Βεδική παράδοση, είναι πολύ πρόσφατη. Εγώ θα την τοποθετούσα πολύ νωρίτερα, ίσως και στη 2η χιλιετία πκχ.
Στον πρώτο κανόνα αναφέρονται 16 κατηγορίες padārtha που εξετάζονται στην έρευνα για την αλήθεια. Η πρώτη είναι dravya ‘ουσία’. Από τις επόμενες 15 η πρώτη είναι pramāṇa, το μέσο ή όργανο δια του οποίου φθάνουμε στην pramā ‘ορθή γνώση’ (ή μέτρηση) οποιουδήποτε αντικειμένου ή θέματος prameya. Λίγο αργότερα, αυτή η έγκυρη γνώση ορίζεται ως ορθή κατανόηση ή αποκάλυψη του αντικειμένου ως έχει (yathārthānubhava). Μετά, στις υπόλοιπες κατηγορίες συμπεριλαμβάνονται η αμφιβολία, η σύμπτωση γνωμών, η συζήτηση, η πλάνη, το σφάλμα και παρόμοια.
Η ορθή γνώση αποκτάται μέσω τριών νοητικών λειτουργιών και μιας εξωτερικής πηγής. Οι τρεις λειτουργίες είναι – άμεση αισθητήρια αντίληψη pratyakṣa, συμπεραματισμός anumāna και αναλογία ή σύγκριση upamāna. Η εξωτερική πηγή είναι τεκμηριωμένη μαρτυρία αξιοσέβαστων ανθρώπων śabda (προφέρεται shabda) και συμπεριλαμβάνει τις Βεδικές αποκαλυπτικές Γραφές (=Ύμνοι, Ουπανισάδες).
2. Ο συμπεραματισμός βασίζεται στον συλλογισμό, ο οποίος διαφέρει κάπως από τον συλλογισμό που διατυπώνει ο Αριστοτέλης στα Αναλυτικά του. Προτού όμως κοιτάξουμε αυτό το θέμα, ας αναφέρουμε την άλλη διαφορά με τον Αριστοτέλη σχετικά με τις κατηγορίες.
Οι 16 κατηγορίες του Νιάγια είναι όλα τα θέματα που συναντά ο ερευνητής στην προσπάθεια να βρει την αλήθεια και συμπεριλαμβάνει αμφιβολία, πλάνη και σφάλμα, δηλαδή αναπόφευκτα πράγματα σε κάθε έρευνα.
Ο Αριστοτέλης δίνει 10 κατηγορίες που αφορούν την ουσία και τα παθήματα ή τις ενέργειες της στον κόσμο. (Αυτές τις εξετάζει το σύστημα Vaiśeṣika που συνδυάζεται με το Nyāya). Ακολουθούν οι 10 του Αριστοτέλη: 1-ουσία ή «τι εστί», 2- ποσόν, 3- ποιόν, 4- προς τι (σχέση), 5- πού (χώρος), 6- πότε, (χρόνος), 7-ποιείν (δράση), 8- πάσχειν, 9- κείσθαι, 10- έχειν. (Θα επανέλθω σε μεταγενέστερο σημείωμα.)
Πολύ πιο ενδιαφέρουσα κατηγοριοποίηση του Νιάγια αποτελούν τα 12 prameya, θέματα για τα οποία πρέπει να αποκτήσουμε έγκυρη γνώση (= ορθή κατανόηση). Αυτά είναι: ο εαυτός ātman, το σώμα śarīra, οι αισθήσεις indriya, αισθητήρια αντικείμενα indriya-artha, νοημοσύνη buddhi, κοινός νους manas, δράση/εξέλιξη pravṛtti, σφάλματα doṣa, μετενσωμάτωση pratyābhāva, καρποί δράσης phala, πόνος/δυστυχία duḥka, λύτρωση apavarga.
3. Η διαδικασία της αναζήτησης ή έρευνας περνά από αμφιβολία saṃśaya για το θέμα και τη διαδικασία. Συγχρόνως υπάρχει το κίνητρο και ο σκοπός prayojana. Μετά εξετάζεται κάποιο οικείο παράδειγμα dṛṣṭānta, που, ελπίζεται, θα οδηγήσει σε ορθό, σίγουρο συμπέρασμα siddhānta. Αλλά συνήθως θα υπάρξουν αντιρρήσεις σύνθετες. Αυτές θα αποκρουσθούν και αναιρεθούν από κάποια λογική διαδικασία tarka και ακολουθεί η εξακρίβωση της αληθινής κατάστασης nirṇaya.
Όπως καταλαβαίνουμε σπουδαίο ρόλο παίζει ο συλλογισμός, δηλαδή η λογική διαδικασία της σκέψης, που ονομάζεται anumāna ‘επαγωγή’. Κάθε επαγωγικός συλλογισμός έχει 5 μέλη avayava (“όροι” στη Δυτική λογική).
α) pratijñā εισαγωγική πρόταση που είναι να αποδειχτεί (είναι δηλαδή υποθετική):
ο λόφος έχει αρπάξει φωτιά. (Ο ελάσσων όρος στα Αναλυτικά.)
β) hetu επεξηγηματική αιτία (για την υπόθεση): διότι έχει καπνό.
γ) udāharaṇā (ή nidārśana) γενική αρχή με παράδειγμα: όπου υπάρχει καπνός υπάρχει φωτιά, όπως στο τζάκι. (Ο μείζων όρος.)
δ) upanaya εφαρμογή της αρχής (γ) στην περίπτωση μας: αυτός ο λόφος τώρα έχει καπνό. ( Η μέση έννοια.)
ε) nigamana συμπέρασμα: άρα αυτός ο λόφος τώρα έχει φωτιά.
Ο Αριστοτελικός συλλογισμός έχει μόνο τρεις προκείμενες (=προτάσεις, όροι) όπως στο παράδειγμα:
(α) Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί (μείζων όρος)·
(β) o Πέτρος είναι άνθρωπος (μέση έννοια)·
(γ) άρα ο Πέτρος είναι θνητός (ελάσσων όρος).
Μερικοί βρίσκουν πως οι δυο πρώτες προκείμενες στο συλλογισμό Νιάγια είναι περιττές αφού επαναλαμβάνονται. Αυτό είναι αλήθεια, φυσικά, και ο δικός μας συλλογισμός είναι αμεσότερος.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Γερμανός μαθηματικός G. Frege επαναδιατύπωσε τις αρχές της Λογικής τονίζοντας την εγκυρότητα της διδικασίας: ένα επιχείρημα είναι έγκυρο μόνο αν το συμπέρασμα ακολουθεί αναπόφευκτα από τους αρχικούς όρους.
Πρέπει όμως να αντιληφθούμε πως ο συλλογισμός Νιάγια είναι μια πλήρης έκφραση ενός επιχειρήματος που θα χρησιμοποιηθεί ρητορικά σε συζήτηση. Έχει έτσι ορισμένα πλεονεκτήματα.
Έπεται συνέχεια.
