Φιλ56: Πώς γνωρίζουμε τον κόσμο; (Α’)

1. Όπως είδαμε, μπορούμε να διαιρέσουμε τον κόσμο σε υποκειμενικό πεδίο, που καλύπτει το δικό μας εσωτερικό πεδίο του νου και της συνείδησης, και σε αντικειμενικό πεδίο, που καλύπτει την υλική σφαίρα με τα τρισδιάστατα πράγματά της – ή οτιδήποτε χοντρότερο και άλλο από το πεδίο του νου μας.

Το υποκειμενικό πεδίο το γνωρίζουμε άμεσα: έχουμε άμεση επαφή οπτική, ακουστική, αισθαντική. Το αντικειμενικό πεδίο είναι πολύ διαφορετικό.

Τον υλικό κόσμο τον γνωρίζουμε μόνο μέσω του δικτύου των 5 αισθήσεων. Αλλά δεν γνωρίζουμε και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν η εικόνα του υλικού κόσμου που οι αισθήσεις μας μεταφέρουν είναι ορθή.

Οι αισθήσεις λειτουργούν ανεξάρτητα, χωριστά η μια από την άλλη. Το χρώμα του μήλου, το άρωμα και η γεύση του, είναι τρεις διαφορετικές εντυπώσεις που συναρμολογούνται στον νου ως φρούτο μήλο. Και το ίδιο γίνεται με όλα.

Η σχέση μας με “όλα”, δηλαδή τον υλικό ή αντικειμενικό κόσμο, καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την αντίληψή μας του κόσμου να υπάρχει στον χώρο και χρόνο. Μπορούμε για λίγο να εικονίσουμε ένα μήλο ή μια καρέκλα ή άλλο συγκεκριμένο αντικείμενο εντελώς ανεξάρτητα στο κενό. Αλλά δεν μπορούμε να συλλάβουμε τον σύνολο κόσμο ή τα αντικείμενα, τα περιστατικά και τα φαινόμενά του, ούτε να φανταστούμε για πολύ, έξω από τον χωροχρόνο.

Πράγματα ή αντικείμενα υπάρχουν στον χώρο, περιστατικά και φαινόμενα στον χρόνο.

2. Με τη λογική μας μπορούμε να σιγουρευτούμε πως, στην πραγματικότητα, γνωρίζουμε μόνο τις αισθητήριες εντυπώσεις στον νου, τις αναπαραστάσεις και τα (concepts) διανοήματά μας. Επίσης πως αντιλαμβανόμαστε τον αντικειμενικό κόσμο προβάλλοντας έξω από τον εαυτό μας, έξω από νου και σώμα, αυτά που θεωρούμε αίτια των εντυπώσεων, αναπαραστάσεων και διανοημάτων μας.

Αποφασίζουμε για την ορθότητα ή όχι της γνώρισής μας του κόσμου στη βάση τριών διενεργειών. Πρώτον, το παίρνουμε ως δεδομένο πως οι αισθήσεις και ο νους μας λειτουργούν πάντα με τον ίδιο τρόπο ή το πολύ με ασήμαντες διακυμάνσεις. Δεύτερον, προσδιορίζουμε τα πράγματα και γεγονότα του αντικειμενικού κόσμου με ταυτοποιήσεις, διαφοροποιήσεις και συγκρίσεις μεταξύ τους. Τρίτον, διατυπώνουμε νόμους για την ύπαρξη και συμπεριφορά τους ξεχωριστά από μας και από τη γνώριση/παρατήρησή μας.

Εδώ έχουμε μια πελώρια πλάνη. Οι αισθήσεις και ο νους μας μπορούν να λειτουργήσουν διαφορετικά – και πολύ χειρότερα και πολύ καλύτερα. Οπότε οι ταυτοποιήσεις μας κλπ. θα μπορούσαν να είναι πολύ διαφορετικές. Ούτε μπορούμε να γνωρίζουμε πράγματα και γεγονότα ξέχωρα από τον εαυτό μας, δηλαδή τις εντυπώσεις και απεικονίσεις που παράγουν οι αισθήσεις στον νου μας.

3. Το πρόβλημα είναι πανάρχαιο – και η λύση του. Διατυπώθηκε στην αρχαία Ινδία, Κίνα κι Ελλάδα, αλλά και στον Μεσαίωνα. Στη σύγχρονη εποχή το διατύπωσε καθαρά ο Ιμμάνουελ Καντ (Γερμανός 1724-1804). Στο πόνημά του Κριτική του Καθαρού Λόγου, ένα από τα γνωστά και αξιόλογα έργα της δυτικής φιλοσοφίας, γράφει:

“Τίποτα που εμείς διαισθανόμαστε στον χώρο είναι το πράγμα καθαυτό (Ding an Sich)…Τα αντικείμενα είναι για μας εντελώς άγνωστα καθαυτά και αυτό που αποκαλούμε εξωτερικά αντικείμενα δεν είναι παρά απλές αναπαραστάσεις της αισθαντικότητάς μας. …Αν αφαιρέσουμε το υποκείμενο, ή μόνο την υποκειμενική σύσταση των αισθήσεών μας γενικά, τότε όχι μόνο η φύση και οι σχέσεις των αντικειμένων στον χώρο και στον χρόνο, μα ακόμα και ο ίδιος ο χώρος και ο χρόνος εξαφανίζονται. Μας είναι εντελώς άγνωστο ποια μπορεί να είναι η φύση των αντικειμένων αν εξεταστούν ως πράγματα καθαυτά και χωρίς αναφορά στη δεκτικότητα της δικής μας αισθαντικότητας”.

Έτσι λοιπόν διατυπώνει το αίνιγμα της γνώρισης του κόσμου ο Καντ μα δεν δίνει λύση. Διότι προφανώς δεν γνώριζε καμιά λύση. Και μεταγενέστεροι “φιλόσοφοι” που ασχολούνται με τον Καντ, γράφουν πολλά και διάφορα μα δεν κατανοούν και δεν καταπιάνονται με το αίνιγμα καθαυτό και όσα υπονοεί.

4. Ένα πολύ ενδιαφέρον ζήτημα είναι η στάση που παίρνει ο θετικισμός ή επιστημονικός υλισμός σχετικά με τις απόψεις του Καντ. Αναγνωρίζει καλά την υποκειμενικότητα της δύναμης αντίληψής μας αναγνωρίζοντας πως όσα αντιλαμβανόμαστε για τα αντικείμενα τα υπερεπιβάλλουμε πάνω τους εμείς.

Από την άλλη όμως νομίζει πως όταν χρησιμοποιεί όργανα “μεγαλύτερης ακρίβειας” και “ανώτερους” υπολογισμούς, οι απόψεις του Καντ δεν ισχύουν. Με τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις νομίζει πως ερχόμαστε πιο κοντά στην αλήθεια των πραγμάτων. Έτσι πιστεύουν πως θα κατανοήσουν την αληθινή φύση του κόσμου και τα αντικείμενα καθαυτά (Ding an Sich)! Έχει εγερθεί στις θετικές επιστήμες (Φυσική, Χημεία, Βιολογία) ένα πελώριο παράδοξο το οποίο οι επιστήμονες παρακάμπτουν με παράξενο κυνισμό. Δέχονται αφενός το πρόβλημα που έθεσε ο Καντ, αλλά όλες οι γνώσεις, όλες οι θεωρίες τους, αφετέρου στηρίζονται σε υποθέσεις αντίθετες με το πρόβλημα.

Διότι όσα κι αν προσλαμβάνουμε με όργανα «μεγαλύτερης ακρίβειας» (μικροσκόπια, τηλεσκόπια) όλα ανεξαίρετα προσλαμβάνονται μέσω των αισθήσεων για να υποστούν σύνθεση και συμπλήρωση στον νου μας.