Η λέξη ψευδαπάτη δεν χρησιμοποιείται ως αδόκιμη. Είναι νεολογισμός. Οι όροι που συνήθως χρησιμοποιούνται είναι «αυταπάτη» και «ψευδαίσθηση». Η λέξη «ψευδαπάτη» περιέχει ταυτολογία που υποδείχνει πιο έντονα μια ψευδή εικόνα ενός αντικειμένου αίσθησης – η οποία ψευδής εικόνα εξαπατά τον νου πως αυτή είναι αλήθεια, πραγματικότητα. Όπως όταν νομίζετε πως ένα τριαντάφυλλο δεν έχει άρωμα διότι αμέσως πριν μυρίσατε ένα πολύ πιο αρωματικό τριαντάφυλλο. Ή όπως όταν νομίζεις πως βλέπεις χυμένα νερά στην άσφαλτο μπροστά ενώ πρόκειται για αντανακλάσεις φωτός. Ή όπως όταν νομίζεις πως ακούς ένα παρατεταμένο ουρλιαχτό έξω από το παράθυρό σου ενώ είναι ο άνεμος που σφυρίζει στα κλαδιά.
Ναι, βέβαια η «ψευδαίσθηση» μπορεί κάλλιστα να καλύπτει την ίδια έννοια: είναι μια ψευδής αίσθηση ή μια ψευδής εντύπωση από μια αίσθηση (όπως στα παραδείγματα νωρίτερα). Μα μπορεί να είναι και μια αίσθηση (ή εντύπωση) που εγείρεται στον νου χωρίς να υπάρχει κάποια εξωτερική, αντικειμενική αντιστοιχία – όπως όταν νομίζεις πως μυρίζεις ένα άρωμα ενώ δεν υπάρχει τέτοιο, ή όπως όταν νιώθεις κρύο ξαφνικά ενώ η θερμοκρασία δεν έχει αλλάξει μα υπήρξε μια έντονη απογοήτευση.
Τα ίδια μπορούν να ειπωθούν για την αυταπάτη. Ο νους απατάται από μια εικόνα ή αίσθηση που ο ίδιος δημιουργεί δίχως κανένα έναυσμα από το περιβάλλον. (Ή όπως όταν ο κ. Τσίπρας νόμιζε πως ήξερε να κυβερνήσει ως πρωθυπουργός ενώ δεν ξέρει που πάνε τα τέσσερα!)
Και οι τρεις καλύπτονται από την έννοια «πλάνη».
Μια πλάνη συχνή και κοινή είναι πως μια εικόνα που φιλοξενούμε στον νου μας είναι πραγματικότητα. Π.χ. έχετε μπροστά σας ένα φρεσκοκομμένο ώριμο μήλο. Το βλέπετε – στρογγυλό, ρόδινο. Το αγγίζετε – λείο και σκληρό. Το μυρίζετε – άρωμα μήλου. Κόβετε μια φέτα και τη δαγκώνετε – γεύση γλυκού μήλου. Αυτός ο καρπός είναι η πραγματικότητα, ξέχωρη από σας. Μα στον νου σας υπάρχει και η απεικόνιση του μήλου φτιαγμένη από τις ξεχωριστές εντυπώσεις των αισθητήριων οργάνων σας (αφής, όρασης, γεύσης, όσφρησης). Μα και από παρελθοντικές εμπειρίες μήλων – πράσινα, ξινά πάνω στο δέντρο ή σάπια στο έδαφος, ή μήλα που σας αρέσουν και άλλα όχι.
Μα το μήλο καθαυτό μπροστά μας δεν το γνωρίζουμε και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι/βέβαιες πως η εικόνα στον νου μας αντιστοιχεί με την πραγματικότητα. Διότι το μήλο μπροστά μας έχει μια ιστορία, τον ανθό, το μικρό πράσινο σφαιρίδιο που ωρίμασε και τώρα περιέχει και τα σπόρια μελλοντικών ίσως μηλιών και μήλων!
Η πραγματικότητα στον χωρόχρονο είναι πολύ διαφορετική από τη λέξη «μήλο» και την εντύπωση, ή μάλλον το πλέγμα εντυπώσεων, που σχηματίζει την εικόνα μήλου στον νου μας.
Πολύ μεγαλύτερη, σημαντικότερη πλάνη είναι η γενική εικόνα, το πλέγμα εντυπώσεων, που έχουμε στον νου μας για τον εαυτό μας.
Ο νους μας εικονίζει μόνο τρισδιάστατα πράγματα: βλέπει μόνο τρεις διαστάσεις – μήκος, πλάτος, ύψος. Δεν μπορεί να εικονίσει την υλική πραγματικότητα του μήλου ως ανθό, ελάχιστο μπαλάκι που μεγαλώνει με χυμό και γίνεται μετά το ώριμο μήλο και μετά σαπίζει κ.λπ. Η κίνηση στον χρόνο δεν εικονίζεται, λόγω ενός φυσικού περιορισμού στον ίδιο τον νου μας.
Για τον εαυτό μας υπάρχει ένας άλλος, διαφορετικού τύπου περιορισμός που λέγεται «ταύτιση». Νιώθουμε να είμαστε αυτό το οποίο παρατηρούμε!
Νιώθουμε να είμαστε το υλικό σώμα μας, ή τα αισθήματα ή το ρεύμα σκέψεων που τρέχει ακατάπαυστα στον νου μας.
Κόβεται η παλάμη μας και σκεφτόμαστε «Εγώ κόπηκα». Βλέπουμε τη σκέψη να κυλά και να επαναλαμβάνει και λέμε « Εγώ σκέπτομαι». Βλέπουμε οργή να μας πλημμυρίζει και λέμε «Εγώ θύμωσα»!
Αλλά ξέρουμε πολύ καλά πως δεν είμαστε τα ρούχα που φορούμε· δεν είμαστε τα μέλη του σώματος ή ολόκληρο το κορμί μας· δεν είμαστε οι σκέψεις ή τα συναισθήματα, οι συγκινήσεις και οι διαθέσεις μας· δεν είμαστε καν ο φευγαλέος ίσκιος που λέει «εγώ», νιώθει «εγώ», διεκδικεί αγαθά, συγγενείς, σχέσεις, χαρακτηριστικά και ιδιότητες λέγοντας «εγώ, δικό μου, εμένα»…
Αυτά όλα μας ανήκουν, φυσικά. Μα δεν είμαστε αυτά όλα. Ποιοι ή τι είμαστε;
Είμαι ο/η θεατής του θεάματος. Είμαι αυτός/αυτή που έχει επίγνωση όλων όσων συμβαίνουν. Μα είναι δύσκολο να ταυτισθούμε με τον θεατή. Εκείνος παραμένει αθέατος, απροσπέλαστος.
