1. Ο ρεαλισμός έχει συνώνυμο του τον νατουραλισμό. Και οι δύο όροι αναφέρονται στην πραγματικότητα του κόσμου και της ζωής έτσι όπως συνήθως την αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις και το νου μας.
Το επίρρημα «συνήθως», χωρίς να είναι απόλυτα σαφές, προσδιορίζει αυτή την αντίληψη ή θεώρηση. Είναι η αντίληψη ενός κανονικού ανθρώπου που δεν έχει πυρετό ή άλλη σοβαρή πάθηση, δεν έχει πάρει ναρκωτικά ή υπερβολικό αλκοόλ, δεν ονειρεύεται στον ξύπνο του και δεν έχει μια κατάσταση υπερβατικής συνειδησιακής εμπειρίας.
Σε αυτήν την ‘κανονικότητα’ βλέπουμε τον κόσμο έτσι όπως τον βλέπει μια κάμερα δίχως υπερβολή χρώματος και θεωρούμε τη ζωή ως μια διαδικασία με γέννηση, ανάπτυξη, παιδεία, στρατιωτική θητεία, πάντρεμα, οικογένεια, δουλειά και καριέρα, γέρασμα και θάνατο και όσα άλλα τυχερά και άτυχα συμβαίνουν.
2. Ο ρεαλισμός είναι βέβαια πανάρχαιο ζήτημα που βρίσκουμε στον Όμηρο μαζί με την υπερφυσική διάσταση των θεών και τις θαυματουργές παρεμβάσεις τους στην ανθρώπινη καθημερινότητα της κανονικής ζωής και του κανονικού πολέμου. Και αν δεν υπήρχε το υπερφυσικό στοιχείο μπορεί τα δυο επικά να μας έδιναν περισσότερη ‘πραγματικότητα’ και θα έκαναν αρχαιολόγους και ιστορικούς πανευτυχείς μα θα ήταν πολύ φτωχότερη λογοτεχνία/ποίηση. Στην πραγματικότητα θα ήταν εξαιρετικά ανιαρά έργα με τους πολέμους, τα ταξίδια από μια ‘ρεαλιστική’ περιοχή σε άλλη στη Μεσόγειο, τα ανδραγαθήματα, τις πειρατίες, τους σκοτωμούς, τους βιασμούς και τα βασανιστήρια (πχ Ιλιάδα 11:146, 22:63 κλπ, Οδύσσεια 17:85, 22:414) – όχι μόνο ανιαρά μα και αηδιαστικά! Αλλά και το υπερφυσικό στοιχείο με τους θεούς, τη μαγεία και τους άλλους κόσμους, ανήκει κατά έναν τρόπο στον ρεαλισμό αφού οι άνθρωποι τα πίστευαν ακράδαντα!
Ο ρεαλισμός ήταν στο απόγειό του στην Αγγλία τη δεκαετία 1960 με τη λεγόμενη kitchen sink (=νεροχύτης κουζίνας) λογοτεχνία (μυθιστόρημα και θέατρο). Η μόδα πέρασε και στην ποίηση όπου ήταν περίπου έγκλημα να γράψεις κάτι έλλογο ή λυρικό ή έξω ή πάνω από τη χαοτική ψυχολογία με τα τραύματα από την παιδικότητα ή τα τετριμμένα της καθημερινότητας.
3. Στην Ελλάδα μας έχουμε ασυναγώνιστο ρεαλισμό στα σίριαλ της τηλεόρασης (και τον κινηματογράφο από τη δεκαετία του 1960): Το Σόι σου, Η πολυκατοικία, Η Ζωή της Άλλης, Μπρούσκο κ.λπ., κ.λπ.
Μόνο που δεν είναι καν ‘ρεαλισμός’ έτσι όπως βιώνουν τη ζωή τα εκατομμύρια των κοινών ανθρώπων: η οικογενειακή ζωή στην πόλη και στο χωριό, με τους έρωτες και τις αντιζηλίες, τους τσακωμούς, τις παρεξηγήσεις, τις απιστίες, τους θανάτους, τα ζευγαρώματα, τις αρρώστιες, τα παιδιά, τους ηλικιωμένους, τα νοσοκομεία και τις δημόσιες υπηρεσίες.
Σε όλα υπάρχει μια φαντασμαγορική υπερβολή και καρικατούρα της ζωής, διότι οι δημιουργοί, συγγραφείς και σκηνοθέτες, νιώθουν αβέβαιοι και νομίζουν πως μόνο έτσι θα αποδοθεί ‘πιστά’ η πραγματικότητα, που ούτως ή άλλως είναι ανιαρότατη.
Από την άλλη έχουμε και τους ηθοποιούς που εκκολάπτονται κατά εκατοντάδες και σκοτώνονται να βρουν δουλειά, μα βλέπεις πως μάλλον απαγγέλλουν ή, στις καλύτερες στιγμές, βρίζουν και οργίζονται και δεν μπορούν ούτε το τσιγάρο να ανάψουν χωρίς να επισημαίνεις πως είναι ηθοποιοί που πασκίζουν να το κάνουν νατουραλιστικά!
4. Αλλά υπάρχουν και άλλοι ρεαλισμοί.
Πρώτα είναι, για να μείνουμε στο ίδιο επίπεδο, ο ρεαλισμός μιας άλλης εξωτικής χώρας όπως η Κίνα ή το Κονγκό με τις διαφορετικές παραδόσεις τους, τα διαφορετικά ήθη κι έθιμά τους. Οι λαοί αυτοί έχουν διαφορετική γλώσσα, θρησκεία, ένδυση, κουζίνα. Έτσι αυτό για τους ίδιους είναι ένα ανιαρό θέαμα ή ανάγνωσμα, για μας ενδέχεται να είναι πολύ ενδιαφέρον.
Αλλά μόνο τις πρώτες φορές! Τη δεύτερη και σίγουρα την τρίτη φορά οι παραστάσεις θα είναι τόσο ανιαρές και κουραστικές, όσο και του δικού μας ρεαλισμού ή όσο για τους ντόπιους..
Διότι απλούστατα ο κοινός ρεαλισμός, για τον οποίο μιλάμε, είναι εκ θέσεως και φύσεως τρομερά ανιαρός. Διότι απλούστατα είναι κάτι που βιώνουμε καθημερινά επί δεκαετίες με τις μπουκωμένες αισθήσεις μας και τη ξεθυμασμένη νόησή μας.
5. Ο ποιητής Έλιοτ, τον οποίο οι κουλτουριάρηδες θεωρούν, όχι άδικα, μεγάλη αυθεντία, είπε πως ‘οι άνθρωποι δεν αντέχουν πολλή πραγματικότητα.’
Παρότι ‘πραγματικότητα’ και ‘ρεαλισμός’ συχνά έχουν πολύ διαφορετικές έννοιες, ωστόσο έχουν και κοινό έδαφος ή κοινά σημεία. Και το ίδιο ισχύει για τον ρεαλισμό στην τέχνη.
Αφήνοντας την ‘πραγματικότητα’ για μελλοντική εξέταση, και μένοντας με τον ρεαλισμό, παρατηρούμε πως η επανάληψη φέρνει βαριεστημάρα και απέχθεια.
Πόσες φορές ευχαριστιέσαι να βλέπεις ή να διαβάζεις για τον νεροχύτη στην κουζίνα γεμάτο με άπλυτα μαχαιροπήρουνα, πιάτα και κατσαρόλια, ή με πεταμένα φλούδια, σπόρια και σάπια λαχανικά που καθαρίστηκαν για μια φασολάδα ή μια σαλάτα; Ή για το πρόσωπο που πάει να ουρήσει 5 ή 6 φορές;
Αυτά και πολλά άλλα ο ρεαλισμός τα λογοκρίνει και τα αποκλείει. Έτσι ήδη έχει πάψει να είναι απόλυτος ρεαλισμός.
Υπάρχουν φυσικά και άλλες απόψεις.
