1. Ο τίτλος μεταφράζει τον τίτλο του βιβλίου The Phenomenon of Man του Γάλλου Ιησουίτη ανθρωπολόγου/παλαιοντολόγου Pierre Teilhard de Chardin το οποίο γράφτηκε ως δοκίμιο το 1930 μα ο ίδιος το αναθεώρησε και το επέκτεινε τα επόμενα χρόνια, αλλά πέθανε 10/4/1955 λίγο προτού το δημοσιεύσει το ίδιο έτος ο οίκος Editions du Soleil. Το βιβλίο παρουσιάστηκε το 1959 στα Αγγλικά με πρόλογο από τον Άγγλο βιολόγο Sir Julian Huxley, αδελφό του μυθιστοριογράφου Aldous.
Σε αυτό το βιβλίο ο Τεγιάρ περιγράφει την ανάπτυξη του υλικού σύμπαντος από τους πρωταρχικούς ατομικούς πυρήνες ως την εξέλιξη των ζωντανών οργανισμών και την εμφάνιση του ανθρώπου ο οποίος σχηματίζει με τη νόησή του τη Νοόσφαιρα, που στο τέλος παρουσιάζεται ως Σημείο Ωμέγα στο μέλλον κι «έλκει» μέσα του όλη τη Δημιουργία συγχωνευμένη σε μια ενότητα.
2. Ο Τεγιάρ υποστήριζε την εξέλιξη και την ορθογένεση, δηλαδή την εξελικτική κίνηση προς μια κατεύθυνση με συγκεκριμένο σκοπό. Η εξέλιξη είναι μια διαδικασία που οδηγεί σε αυξανόμενη πολυπλοκότητα.
Το νόημα στο σύμπαν είναι ακριβώς αυτή η ζωοδόχος βιταλιστική εξέλιξη της οποίας ο άξονας περνά από την υλική γεώσφαιρα, στην ζωντανή βιόσφαιρα, στη νόηση/συνείδηση (του ανθρώπου) και στην υπέρτατη Συνειδησία.
Από το ζωντανό κύτταρο ως το σκεπτόμενο πλάσμα είναι μια πορεία λεπτότερης ψυχικής ή νοητικής συγκέντρωσης που επιφέρει μεγαλύτερη Συνειδησία (= συνείδηση, συνειδητότητα consciousness).
Η εμφάνιση του ανθρώπου homo sapiens σηματοδοτεί την απαρχή μιας νέας εποχής καθώς ο άνθρωπος ανυψώνεται σε ένα νέο επίπεδο έχοντας την ικανότητα αυτοεπίγνωσης ή αυτοσυνειδησίας, δηλαδή να μπορεί να στρέφεται προς τα μέσα, προς τον εαυτό του.
Έτσι, εδώ, ξαφνικά, με την Ανθρωπότητα η εξελικτική διαδικασία αποκτά συνείδηση του εαυτού της (Phenomenon of Man σελ. 165, 220).
3. Ο Τεγιάρ διαβλέπει (λαθεμένα, πιστεύω) να αναπτύσσεται μια συλλογική ταυτότητα στο ανθρώπινο είδος καθώς αυξάνεται το εμπόριο και η ανταλλαγή και αναμετάδοση ιδεών (σελ. 205). Η γνώση συσσωρεύεται και διαβιβάζεται από γενιά σε γενιά σε αυξανόμενη ευρύτητα, βάθος και περιπλοκότητα (σελ. 178).
Αυτό, νομίζει (λαθεμένα πιστεύω), οδηγεί σε νέα ανάπτυξη της Συνειδησίας και στην έγερση ενός στρώματος σκέψεων που περιτυλίγει τον πλανήτη (σελ. 244). Αυτή η μεμβράνη σχηματίζεται από μονάδες ή κόκκους σκέψεων και την ονομάζει Νοόσφαιρα. Αυτή τελικά είναι η συλλογική Συνειδησία της ανθρωπότητας – ένα μεγάλο πολύπλοκο δικτυωτό από σκέψεις και συναισθήματα στο οποίο όλοι εμείς είμαστε πιασμένοι (σ 278).
Στο Note on Progress έγραψε: «Τα πάντα είναι το άθροισμα του παρελθόντος…. Δεν υπάρχει τίποτα, ούτε καν η ανθρώπινη ψυχή, η υψηλότερη πνευματική εκδήλωση που ξέρουμε, που να μην υπάγεται σε αυτόν τον συμπαντικό νόμο».
4. Η οργανωμένη, εκτεταμένη μεμβράνη πάνω και γύρω από τη Γή έχει σχηματιστεί σταδιακά χάρη στη διεύρυνση της ανθρώπινης σφαίρας επιρροής που οφείλεται στην πρόοδο των επιστημών και της τεχνολογίας. Έτσι ένας άνθρωπος μπορεί να είναι συγχρόνως σε πολλά μέρη του κόσμου και να είναι κοσμοπολίτης (σ 241).
Την εξύφανση αυτής της μεμβράνης ο Τεγιάρ την ονομάζει μια «γιγάντια ψυχολογική επιχείρηση, ένα είδος μεγα-σύνθεσης, μια υπερδιευθέτηση στην οποία οι σκεπτόμενοι άνθρωποι, όλοι με τις συσκευές τους συμμετέχουν είτε ατομικά είτε συλλογικά» (σ 244). Ταυτόχρονα υποδείχνεται πως η ανθρώπινη αυτή εξέλιξη γίνεται ως μια όλο και περισσότερο προαιρετική διαδικασία στην οποία κανείς δεν μπορεί να καταναγκαστεί (σ 250 – 275).
«Η εξέλιξη είναι μια άνοδος προς τη Συνειδησία» όπου η ενότητα είναι εθελοντική μα η Νοόσφαιρα μεγαλώνει κι εμείς πρέπει να το αντιληφθούμε με μια ψυχική διεύρυνση (σ 253).
5. Το ότι ο άνθρωπος, συλλογικά εξ ανάγκης φυσικής, σχηματίζει τη νοόσφαιρα ως πρόσθετο επίπεδο ενέργειας λεπτότερο και ισχυρότερο από τη βιόσφαιρα των φυτών και ζώων είναι φανερό και, φυσικά, αποδεκτό.
Αλλά εκτός από την ισχυρή μου αντίρρηση στο τμήμα §3, θα έπρεπε ο Τεγιάρ να διαχωρήσει τη Συνειδησία (συνείδηση, συνειδητότητα) από το (συν-) αίσθημα και αυτό από τη σκέψη ως ξεχωριστές ενέργειες στον νού (ή στην ψυχή;) του ανθρώπου. Πολλοί συγχέουν τους όρους «σκέψη» και «συνείδηση» (thought & consciousness) ενώ πρόκειται σαφώς για διαφορετικά φαινόμενα (ή ενέργειες) και το πρώτο είναι πολύ χοντρότερο.
Στα 60 τόσα έτη της ενήλικης ζωής μου δεν έχω παρατηρήσει καμιά συλλογική ταυτότητα ούτε ομαδική εξέλιξη σε ανώτερο επόπεδο συνειδήσεως – μηχανικά και αυτόματα ως αποτέλεσμα κάποιας εντελώς φυσικής διαδικασίας.
Πολύ αμφιβάλλω για το Σημείο Ωμέγα. Αυτό, εκ μέρους του Τεγιάρ είναι περισσότερο ευχή παρά ανελικτική πραγματικότητα.
Για ανέλιξη σε ανώτερο επίπεδο συνειδησίας και οντότητας σε ψυχική ενότητα, χρειάζεται ειδική μακρόχρονη εκπαίδευση. Και ο άνθρωπος ο ίδιος πρέπει να κάνει την εργασία.
