Φιλ154: L. Wittgenstein (Α’)

1. Ο Άγγλος φιλόσοφος Α.Ν.Whitehead έγραψε στο Process & Reality (1.2.2) πως η Ευρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση συνίσταται σε μια σειρά από υποσημειώσεις στον Πλάτωνα.

Αργότερα λένε μερικοί πως διόρθωσε την κρίση αυτή προσθέτοντας “μέχρι που ήρθε ο Βιτγκενστάϊν”.

Αυτό το δεύτερο εγώ πολύ το αμφιβάλλω και διότι μόνο μερικοί οπαδοί του Λούντβιχ Βιτγκενστάϊν το αναμεταδίνουν και διότι ο Ουάιτχεντ γνώριζε καλά τον Αυστριακό που μαθήτευσε και μετά δίδαξε στο Κέιμπριτζ και δεν μπορούσε να μην πρόσεχε πως και αυτού η ακαδημαϊκή φιλοσοφική συνεισφορά είναι υποσημείωση στον Πλάτωνα. Μόνο οι οπαδοί του Βιτγκενστάϊν θεωρούν πλέον πως επέφερε κάποια επανάσταση.

Στην πραγματικότητα, όπως θα δείξω, ο Λ. Βιτγκενστάϊν (1889-1951) φαίνεται να είχε πολύ μπερδεμένο μυαλό και τα γραπτά του περιέχουν πολλές αντιφάσεις.

2. Στην πρώιμη περίοδο του ο Λ. Βιτγκενστάϊν έγραψε την Πραγματεία Λογικό-Φιλοσοφική Tractatus Logico-Philosophicus (παραπέμποντας με τον λατινικό τίτλο θεληματικά στο Tractatus Theologico-Politicus του Μπάρουχ Σπινόζα) που δημοσιεύτηκε το 1921 στα Γερμανικά ως Logisch-Pilosophische Abhandlung.

Αυτό είναι σύντομο και γραμμένο σε μια σειρά αριθμημένων προτάσεων 1.1.1 κλπ, 2 και ούτω καθεξής ως 7. Κάθε πρόταση διαδοχικά βασίζεται στην προηγούμενη την οποία συχνά επεξηγεί ή επεκτείνει και εισάγει νέα σκέψη. Είναι αφορισμοί συνήθως δίχως επιχειρηματολογία.

Τα κύρια θέματα αναφέρονται στη δομή προτάσεων, στα όρια της σκέψης και της γλώσσας, στο συμπερασματικό αποτέλεσμα, στη διάκριση ανάμεσα σε ό,τι λέγεται και ό,τι δεικνύεται, στο περιττό της θεωρίας στη λογική και φιλοσοφία και τη μη έκφραση μεταφυσικής (ηθικής, αισθητικής κλπ).

Τα δε φιλοσοφικά προβλήματα οφείλονται, γράφει, σε παρανοήσεις της δομής και λογικής της γλώσσας.

3. Στη συνέχεια δίνω μερικούς αφορισμούς για να έχετε κάποια ιδέα για το πώς στοχάζεται και διατυπώνει τις σκέψεις του. (Οι τελείες δείχνουν συνέχεια…)

1. Ο κόσμος είναι όλα όσα συμβαίνουν.

1.1. Ο κόσμος είναι ολότητα γεγονότων όχι πραγμάτων…

2. Αυτό που συμβαίνει, το γεγονός, είναι ύπαρξη καταστάσεων πραγμάτων.

2.1. Η κατάσταση πραγμάτων είναι η σύνδεση των αντικειμένων.

2.2 Το αντικείμενο είναι απλό.

3. Κάθε σκέψη είναι λογική εικόνα γεγονότων.

4. Μια σκέψη είναι μια πρόταση νοηματική.

5.6. Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου.

6.4. Όλες οι προτάσεις είναι ισότιμες.

6.52-6.53. Δεν υπάρχει αυτό που δεν λέγεται με λόγια· αυτό δεικνύεται όντας το μυστικό στοιχείο (=das Mystische, όπου ανήκουν ηθική, μεταφυσική κλπ).

7. Για όσα δεν μπορεί να μιλάει κανείς, για αυτά πρέπει να σωπαίνει.

4. Στις αρχές του 20ου αιώνα επικρατούσε στους φιλοσοφικούς κύκλους ο λεγόμενος “θετικισμός” που είχαν αναπτύξει ο Άγγλος B. Russell, ο Γερμανός Frege και άλλοι, στον οποίο προσχώρησε και ο Λ. Βιτγκενστάϊν.

Αυτή η θεώρηση λέει πως οι επιστήμες είναι το εργαλείο με το οποίο αντιλαμβανόμαστε και συνοψίζουμε όσα έχουμε παρατηρήσει για τον κόσμο μέσω των εμπειριών μας. Επιπλέον, για τον Ράσελ και τους θετικιστές που ακολούθησαν, η λογική δομή της γλώσσας συλλαμβάνει και αναπαριστά τη λογική δομή του κόσμου.

Αυτό το φιλοσοφικό κίνημα μετεξελίχθηκε στον “λογικό θετικισμό” που απαρνήθηκε τις προηγούμενες φιλοσοφικές παραδόσεις, αν όχι ως ανοησίες αφού μιλούσαν για πράγματα έξω από την αισθητήρια αντίληψη, αλλά τουλάχιστον ως άσχετες με την πραγματικότητα (=υλικός κόσμος αντιληπτός από αισθήσεις).

Αλλά κάπου στη δεκαετία του ’30 άρχισε να καταρρέει και ο λογικός θετικισμός με την εμφάνιση του μετα-μοντερνισμού και άλλων ρευμάτων.

5. Σήμερα θα ασχοληθώ μόνο με μια άποψη της προσέγγισης του Λ. Βιτγκενστάϊν στη γλώσσα για να δείξω πως ασχολείται με ένα θέμα που είχαν ήδη ερευνήσει στοχαστές στη Βεδική Παράδοση αλλά και ο Πλάτωνας.

Ακολουθώντας τη γλωσσολογική επισήμανση της εποχής εκείνης πως στη γλώσσα υπάρχει το επίπεδο επιφάνειας (surface structure) και το επίπεδο βάθους (deep structure), ο Λ. Βιτγκενστάϊν υποδείχνει πως η πρόταση “το τραπέζι είναι ξύλινο” έχει την ίδια επιφανειακή δομή με “το τραπέζι είναι όμορφο” (υποκείμενο-ρήμα-επίθετο), αλλά στο βάθος οι έννοιες είναι διαφορετικές διότι το “ξύλινο” επιβεβαιώνεται αντικειμενικά από την αισθητήρια παρατήρηση ενώ το “όμορφο” είναι καθαρά υποκειμενικό.

Η γραμματική του Πάνινι στη Βεδική Παράδοση αναγνωρίζει πολύ πρακτικά αυτά τα δυο επίπεδα και ξεχωρίζει μέσα σε μια πρόταση τις πτώσεις ονομάτων (vibhakti), ως επιφανεικό επίπεδο, από τις πραγματικές σχέσεις ονομάτων με το ρήμα (kāraka) ως επίπεδο βάθους. Π.χ. “το μήλο φαγώθηκε από τον Άκη” έχει επιφανειακά ως συντακτικό υποκείμενο “το μήλο” (στην ονομαστική πτώση η ποία συνήθως δηλώνει τον δράστη – «ο Άκης τρώει το μήλο»), αλλά το πραγματικό υποκείμενο στο βάθος είναι ο Άκης, ο δράστης που έφαγε το μήλο (το οποίο όμως δεν είναι στην ονομαστική αλλά στην αιτιατική με την πρόθεση ‘από’ έτσι που η σύνολη φράση ‘από τον Άκη’ συντακτικά υποδείχνει όργανο ή σύνεργο μέσω του οποίου το μήλο φαγώθηκε).

Σε μια διαφορετική άποψη αυτού του θέματος, όταν ο Πλάτων εξετάζει μια ιδιότητα ή αρετή όπως, π.χ., το θάρρος (=ανδρεία), καταλήγει όχι στην επιφανειακή έννοια «τολμηρή δράση ενάντια σε κινδύνους», αλλά στην πολύ βαθύτερη και απροσδόκητη έννοια πως είναι μορφή γνώσης.

6. Ναι, λοιπόν, επιφανειακά ο Λ. Βιτγκενστάϊν και άλλοι μοιάζουν να κάνουν καινοτομίες, μα στο βάθος της πραγματικότητας, παλαιότεροι στοχαστές είχαν ήδη προσεγγίσει και υπερβεί αυτά τα δήθεν προβλήματα. Θα επανέλθω.