Ο Συμπαντικός Πρωτάνθρωπος είναι στη Βεδική Παράδοση ο Purusha (puruṣa= φως-στο-κτίσμα-του κόσμου). Η πρώτη σημαντική μνεία είναι σ’ έναν ύμνο στη συλλογή Ṛgveda 10.90, ο Ύμνος του Purusha (puruṣa–sūktam). «Με χιλιάδες κεφάλια, χιλιάδες μάτια, χιλιάδες πόδια, έχοντας καλύψει από κάθε πλευρά τη Γη, την ξεπερνά δέκα μονάδες». Το «χίλια» εδώ σημαίνει «αμέτρητα» και η Γη είναι το υλικό σύμπαν. Αυτοθυσιάζεται και από το απέραντο σώμα του παράγεται το σύμπαν!
Αναφέρεται ποικιλότροπα, επίσης, στις μεταγενέστερες Ουπανισάδες όπως στην Bṛhadāraṇyaka 1.4.1: «Αυτό το σύμπαν όντως ήταν αρχικά ο Εαυτός Πνεύμα (ātman) στη μορφή του purusha». Έτσι ο Συμπαντικός Άνθρωπος ή Πρωτάνθρωπος είναι ο Πρωτότοκος του Απολύτου και από εκείνον εξελίσσεται το σύμπαν.
Στη Bhagavad Gītā το Άσμα του Μεγαλόχαρου (Κρίσνα), που είναι πολύ μεταγενέστερο, στο 15ο κεφάλαιο λέγεται πως υπάρχει ο φθαρτός Πουρούσα: αυτός είναι όλα τα πλάσματα στον υλικό κόσμο – όπου όλα είναι φθαρτά. Μα υπάρχει και ο άφθαρτος που είναι ο οικουμενικός Πουρούσα στον λεπτό κόσμο: όπως η άγνοια ή πλάνη είναι ατελεύτητη από ενσωμάτωση σ’ ενσωμάτωση κι εποχή σ’ εποχή έτσι και αυτός είναι ανεξάντλητος στον σανσάρα (διαδοχή ενσωματώσεων, εποχών). Μα υπάρχει και ο Ύψιστος Πουρούσα, διαφορετικός από τους δυο, ο αμετάβλητος Συμπαντικός Εαυτός, paramātman, που εισέρχεται στους τρεις κόσμους και τους στηρίζει.
Έτσι ο Πρωτάνθρωπος είναι υπερβατικό πνεύμα και εμμενής παρουσία. Όλες οι εκδηλώσεις που παρουσιάστηκαν στο παρελθόν από το (νέο) αρχίνημα του παρόντος κύκλου της Δημιουργίας, όλες όσες παρουσιάζονται τώρα και όλες όσες θα παρουσιαστούν στο μέλλον ως και την κατάλυση αυτής της Δημιουργίας, όλες είναι εκφράσεις του Πρωτανθρώπου.
Όλα τα ζωντανά όντα εκδηλώνονται από τη «θυσία του εαυτού του» όπως πληροφορεί ο Ύμνος. Προσφέρει τον εαυτό του στη θυσιαστική τελετή καθώς κατέρχεται στον κύκλο των συν-αλλαγών και αμοιβαίων μετασχηματισμών.
Ακόμα και η σοφία των Βεδών και η διατύπωσή της στις βεδικές δομές προέρχονται από εκείνον. Ακόμα και οι θεότητες, μικρές και μεγάλες που εκδηλώνονται ως λειτουργίες στο σύμπαν και μέσα στον άνθρωπο προέρχονται από εκείνον.
Είναι το Ον που κρατάει σ’ ενότητα κι ευταξία τα πάντα. Είναι κάθε ανθρώπου ο αληθινός Εαυτός που πρέπει να συνειδητοποιηθεί.
Για κάθε θρησκευτική πίστη είναι το Υπέρτατο Πνεύμα της. Για τους πιστούς του Vishnu είναι ο θεός Vishnu: και αυτοί δείχνουν τα σχετικά εδάφια στους Βέδες. Για τους πιστούς του Shiva είναι ο θεός Shiva: και αυτοί επίσης δείχνουν τα ανάλογα εδάφια. Οι πιστοί του Ήλιου τον λατρεύουν ως θεό Sūrya ή Ãditya.
Ως Συνειδησία/νοημοσύνη/ζωή εισέρχεται σε όλους τους ανθρώπους, ίδιος ένας Εαυτός και θεάται όλες τις εμπειρίες (Bh G:15.14.). Μόνο το ένα τέταρτό του είναι όλα τα όντα, όλοι οι κόσμοι. Τα τρία τέταρτα είναι αθανασία στα επουράνια.
