1. Το σύστημα Sāṃkhya αναπτύχθηκε στην κλασική διατύπωσή του στο Sāṃkhyakārikā του Īśvarakṛṣṇa (προφέρεται Eeshvarakrishna) με τις 25 αρχές του έχοντας περάσει πολλές μορφές, άλλες με περισσότερες αρχές και άλλες με λιγότερες. Σε μια παραλλαγή δίνονται 27 αρχές και 60 συστατικά μαζί με τον Χρόνο Kāla και τον θεό Viṣṇu – στην Ahirbudhnya- saṃhitā. Μια άλλη βρίσκεται στο μεγάλο επικό Mahābhārata (βιβλίο 12).
Ενδιαφέρουσα εκδοχή είναι αυτή του Caraka (προφέρεται Charaka) στη βάση της πραγματείας του για την επιστήμη της Υγείας, Āyurveda, στο βιβλίο Carakasaṃhitā. Και αυτή θα εξετάσω εδώ.
2. Ο Caraka διαιρεί τα βασικά στοιχεία σε δύο: οκτώ prakṛti δηλαδή πρωτεύουσες παραγωγικές αρχές, και δεκαέξι vikṛti, δηλαδή παράγωγα.
Τα πρώτα 8 στοιχεία είναι avyakta ‘ανεκδήλωτο’, mahat ‘μέγα ον’ ή buddhi ‘ανώτερη νόηση’, ahaṃkāra ‘αίσθημα εγώ’, και 5 mahābhūta ‘βασικά συμπαντικά στοιχεία’ (γη, νερό, φωτιά, αέρας, αιθέρας/χώρος).
Τα 16 παράγωγα είναι το manas ‘κοινή διάνοια’, 5 indriya ‘αισθήσεις’ (όσφρηση κλπ), 5 karmendriya ‘όργανα δράσης’ (ομιλία, χειρισμός, βάδισμα, σεξ και αφόδευση) και 5 vrṣaya ‘αντικείμενα αισθήσεων’ (μυρωδιά, γεύση κλπ).
Αλλά το πρωταρχικό avyakta συμπεριλαμβάνει τον puruṣa ‘ενσυνείδητη πεμπτουσία και πρωταρχή’, και την prakṛti, την ‘υλική φύση’ που μεταβάλλεται κι έτσι παράγονται όλα τα άλλα στοιχεία, όργανα και λειτουργίες.
Ακόμα και ο puruṣa, το υπέρτατο ον, παρουσιάζεται σε αυτό το σύστημα με δύο υποστάσεις. Η πρώτη είναι το ενσυνείδητο, αμετάβλητο ον, ασύλληπτο και από τις αισθήσεις και από νοητική προσπάθεια. Η δεύτερη είναι ο puruṣa σε στενή επαφή με την prakṛti και τα παράγωγά της (buddhi, manas, indriya κλπ.) και ταυτισμένος με αυτά.
Έτσι ο puruṣa έχει και υπερβατική υπόσταση και εμπειρική. Στην πρώτη είναι η αγνή συνείδηση που θεάται τα πάντα, ο sākṣi ‘θεατής’, μα χρειάζεται τα όργανα για να γνωρίζει. Στη δεύτερη είναι ο εαυτός που εμπειράται χαρά και θλίψη, αρέσκειες και απαρέσκειες, βούληση, αμφιβολία κλπ.
3. Όπως στο κλασικό Σάνκχια, κι εδώ από την prakṛti εγείρεται η buddhi, από την buddhi, o ahaṃkāra και από τον αχανκάρα παράγονται διαδοχικά όλα τα άλλα στοιχεία – και το σώμα του ανθρώπου, το οποίο ενδιαφέρει την ιατρική του Caraka ιδιαίτερα.
Το σύμπλεγμα buddhi κλπ. μέχρι και τα αντικείμενα των αισθήσεων ονομάζεται στο Carakasaṃhītā Rāsi-puruṣa. Αυτός ο Rāsi-puruṣa είναι ο ψυχοσωματικός οργανισμός που δέχεται την ιατρική φροντίδα του Āyurveda έτσι όπως αυτή διατυπώνεται στο Carakasaṃhītā και δευτερεύονται συγγράμματα. Άγνοια και γνώση με πληροφορίες, ευχαρίστηση, πόνος, αρρώστεια, υγεία κλπ, αυτά όλα υπάγονται στον Rāsi-puruṣa.
Η υγεία του ανθρώπινου οργανισμού εξαρτάται από ψυχοσωματικές καταστάσεις αλλά εκδηλώνεται σε μια ισορροπία των στοιχείων (ή ριζωμάτων) που όμως ονομάζονται διαφορετικά. Όπως ο Αριστοτέλης και μεταγενέστεροι έκριναν πως ο αιθέρας είναι πολύ λεπτός για να επηρεάζει τη σύνολη κατάσταση του οργανισμού, έτσι και ο Caraka επικεντρώνεται στα χοντρότερα στοιχεία μείον ‘γη’ που είναι πολύ χοντρή. Έτσι ο vāta αντιστοιχεί στο στοιχείο αέρας, ο pitta με τη φωτιά και ο kapha με το νερό.
Γενικά ένα από τα 3 στοιχεία υπερτερεί και δίνει την ιδιοσυγκρασία ή τον χαρακτήρα κάθε οργανισμού. Οποιαδήποτε υπερβολή, όμως, ή άλλη ανισορροπία φέρνει αρρώστια. Αυτά επίσης παθαίνουν βλάβες doṡa κι έτσι εξελίσσονται οι ασθένειες.
4. Το πιο ενδιαφέρον σημείο στο ιατρικό αυτό Σάνκχια είναι η αποταύτιση κι εξάγνιση του εμπειρικού puruṣa ο οποίος με την κατάλληλη γνώση και πρακτική αντιλαμβάνεται πως πόνος και δυστυχία οφείλονται σε βαθύτερες αιτίες (αποτελέσματα πράξεων σε προηγούμενες ενσωματώσεις, κακές συντροφιές και συμπεριφορές, υπερβολική παρουσία των γκούνα rajas ή tamas κλπ), πως ο αληθινός Εαυτός είναι ανεπηρέαστος, αιώνιος και αμετάβλητος, και πως όλες οι ταυτίσεις και δεσμεύσεις με τον υλικό κόσμο πρέπει να αφεθούν και ο Εαυτός να μείνει ως αγνός ενσυνείδητος θεατής.
Αλλά όπως όλες οι εκδοχές του συστήματος Σάνκχια, και αυτή μένει περισσότερο στο θεωρητικό επίπεδο. Η θεραπεία του σωματικού οργανισμού είναι συχνά εφικτή, όχι όμως οι ψυχικές ανισορροπίες και οι νοητικές δυσλειτουργίες. Το να γνωρίζεις πως είσαι αέρινος τύπος, ή πύρινος ή υδάτινος δεν βοηθάει πολύ στο να έχεις έλεγχο στις λειτουργίες του, να παρατήσεις βαθύριζες συνήθειες και να αποταυτιστείς από τους εγωισμούς σου..
Εδώ χρειάζονται οι πρακτικές του Γιόγκα και, καλύτερα, του Vedānta που καλύπτει όλες τις απόψεις στα τρία επίπεδα – αιτιακό, νοητικό και υλικό.
Επιπλέον, σε αντίθεση με τον κλασικό Σάνκχια, το σύστημα του Caraka δέχεται μόνο έναν puruṣa ο οποίος αφού εξαγνιστεί συγχωνεύεται τελικά στο συμπαντικό πνεύμα brahman. Από αυτή την άποψη αυτό το σύστημα είναι πλησιέστερο στο Vedānta, που αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της Βεδικής Παράδοσης.
