1. Στο προηγούμενο σημείωμα έγραψα πως ο ελεύθερος στίχος είναι ένα βασικότατο γνώρισμα της μοντέρνας ποίησης – παρότι πολλοί αναγνωρισμένοι ποιητές έγραψαν και παραδοσιακές μορφές ή σε μετρικές τουλάχιστο γραμμές και στροφές.
Συνηθέστερα όμως ο στίχος είναι όντως ελεύθερος μα με ρυθμό εσωτερικό:
(α) σιωπηλά καθώς χαράζει φως / τρέμει στην άκρη των βλεφάρων σου η μέρα /
_ _ _ ʹ _ ʹ _ ʹ _ ʹ ʹ _ _ ʹ _ _ _ ʹ _ _ _ ʹ _
Δυστυχώς συχνότερα συναντούμε –
(β) Κάθε άντρας πριν πεθάνει / θα ήθελε να είναι γυναίκα. //
Δεν αναφέρομαι στο περιεχόμενο αλλά στον ρυθμό. Πρόζα κομμένη είναι και το επόμενο –
(γ) τόσον καιρό φύλαγες / καλά κρυμμένη στην τσέπη μια τρύπα / για φυλαχτό. //
Το περιεχόμενο, δηλαδή η έννοια, στα (β) και (γ) επίσης δεν έχουν κάτι το ποιητικό ούτε ως σκέψη ούτε ως τρόπος έκφρασης: η πρώτη είναι αυθαίρετη και αναληθινή, η δεύτερη αμφίβολη και μάλλον – τρύπια.
2. Ο ελεύθερος στίχος είναι στη μοντέρνα ποίηση και δραματικός, υποστηρίζουν οι θεωρίες του ποιητικού κύκλου. Δηλαδή δεν έχει τη λυρικότητα της παραδοσιακής ποίησης (όπως το (α) στο § 1) ούτε κόβεται αναγκαστικά σύμφωνα με τη σύνταξη. Στα (β) και (γ) η γραμμή κόβεται συντακτικά μα συχνά, παρότι δίνεται φαινομενικά άρτια σύνταξη και κάποιο νόημα, η γραμμή κόβεται σε απρόσμενο σημείο. Η θεωρία λέει πως αυτό γίνεται για να αντικρύσουμε το θέμα (όποιο κι αν είναι) από μια νέα οπτική γωνία ή για να δοθεί έμφαση σε κάτι. Αλλά είναι πολύ δύσκολο, είναι αδύνατο, να βρούμε κάτι τέτοιο εδώ –
(α) Γλείφω το νερό που τρέχει από σπασμένες / σωληνώσεις /.
(β) Οι αστυνόμοι-κάστορες γδάρθηκαν από τους / κυνηγούς…
Στο επόμενο παράδειγμα διαβλέπουμε την προσπάθεια για νέα οπτική:
(γ) Τα σπίτια που είχα μου τα πήραν. Έτυχε / να ’ναι τα χρόνια δίσεχτα.
Εδώ το ρήμα “έτυχε” ανήκει συντακτικά στην επόμενη γραμμή: “συνέπεσε” (=έτυχε) τότε τα χρόνια να είναι δίσεχτα (=δύσκολα). Αλλά βάζοντάς το στην πρώτη γραμμή ο ποιητής υπαινίσσεται πως ήταν η Τύχη (=Μοίρα) που προκάλεσε την αρπαγή των σπιτιών του. Ο νους μου κάνει ένα άλμα για να φθάσει σε αυτή την ερμηνεία και τελικά αποφασιστικό ρόλο παίζει και η αμφισημία του “έτυχε”: το γεγονός της αρπαγής ήταν “τυχαίο” μα ήταν και υπαγόρευση της Τύχης/Μοίρας.
3. Στην πραγματικότητα αυτές οι θεωρίες είναι κούφιες. Διότι δεν υπάρχουν πιο δραματικοί στίχοι από τα έργα δραματουργών όπως ο Σαιξπήρος ή ο Σοφοκλής. Εντούτοις, έχουν ταυτόχρονα και λυρικότητα. Π.χ. ο μονόλογος του Μακμπέθ που ακολουθεί την είδηση πως η γυναίκα του αυτοκτόνησε:
Tomorrow…/ creeps in this petty pace from day to day –
όπου έχουμε παρήχηση των “τ,ι”, των “π”, των “ντ” και των “ε,έι”.
Ή, νωρίτερα, η κραυγή της Λαίδης Μακμπέθ, όταν την πνίγουν οι ενοχές –
Όλα τ’ αρώματα της Αραβίας δεν θα ξέπλεναν τα χέρια μου.
Υπάρχει το σχήμα της υπερβολής μα περί αυτού πρόκειται: αυτό δίνει και δραματικότητα και λυρικότητα. Συγκρίνετε –
Οι φίλοι μας έφυγαν / ίσως να μην του είδαμε ποτές, ίσως /
Εδώ το “ίσως” στην αρχή και στο τέλος της γραμμής εκδηλώνει αβεβαιότητα, μα το δεύτερο υπονοεί και αμφιβολία για την υποθετική έννοια: Ναι, ίσως να μην τους είδαμε, ίσως, μα μάλλον τους είδαμε. Μετά όμως διαβάζουμε πως “ίσως/να τους συναντήσαμε όταν …” και λίγο αργότερα “Δεν τους γνωρίσαμε”, που σημαίνει πως τους “είδαμε”, τους “ξέραμε” μα δεν τους γνωρίσαμε πραγματικά.
Και σε αυτό το σημείο ο δικός μου νους λέει “Όλο αυτό το διανοητικό ζικ-ζακ δεν αξίζει τον κόπο”!
4. Η ασάφεια μπορεί να είναι θεληματική, μπορεί όχι. Μπορεί δηλαδή ο ποιητής να θέλει να δημιουργήσει ένα κλίμα αβεβαιότητας και πως πρόκειται για ονειροπολήσεις τυχαίες, ανέλεγκτες σκέψεις. Όπως και να είναι, η ασάφεια είναι ενοχλητική.
Ασάφεια, ελλειπτικότητα και σκοτεινότητα είναι οι αρετές που κυριαρχούν στη μοντέρνα γραφή. Τη μόδα την ξεκίνησαν οι Γάλλοι στα μισά περίπου του 19ου αιώνα, την ανέπτυξαν οι Pound και Eliot και, στην Ελλάδα, ο Σεφέρης, οι σουρεαλιστές και ο Ελύτης.
Σιγά σιγά εμφανίστηκε όμως και η ασυναρτησία – αναπόφευκτα:
Ο διάβολος χορεύει λυσσασμένος / Σ’ ένα κόκκινο δάκρυ σχεδία /
Αφρίζει ενοχές του σκότους / Πνιγμένος από μίσος και ζήλεια / πικρά χαμογελάει //
Σίγουρα μπορείς να γράψεις ό,τι θες για τον διάβολο ακόμα και αντιφατικές διαθέσεις και πράξεις, μα η “κόκκινο δάκρυ σχεδία” δεν με πείθει καθόλου. Ή πάρτε-
νύχτες λεπρές / που ακονίζετε γοερά / λέξεις ξυράφια στα χέρια των παιδιών /
Η σύγχυση εδώ είναι σκοτεινότατη: δεν ξέρουμε γιατί οι νύχτες είναι “λεπρές” και ακονίζουν “λέξεις ξυράφια” και μάλιστα “γοερά” στα χέρια παιδιών!
Θα επανέλθω, διότι βρίσκουμε κι άλλες δυσκολίες.
