1. Όπως κάθε στοχαστικός άνθρωπος, κι ο Τολστόι αναρωτιέται ποια είναι τα κριτήρια της καλής τέχνης που την κάνουν να ξεχωρίζει από την κακή, κίβδηλη τέχνη, που, κατά τη γνώμη του (και τη δική μου), έχει κυριαρχήσει παντού.
Το γούστο για τα πράγματα, που εκδηλώνεται σε αρέσκεια και απέχθεια, έχει καθαρά υποκειμενικό χαρακτήρα, υποδείχνει (σ 66-7: Τι είναι Τέχνη). Έτσι κάνει μια αναλογία με την τροφή. Σε κάποιον αρέσουν τα αχλάδια, σε άλλον το κρέας: αυτή η αρέσκεια δεν βοηθάει στην εδραίωση κριτηρίων. Μπορεί μάλιστα τα αχλάδια να αρέσουν σε περισσότερους από αυτούς που προτιμούν σταφύλια όπως και το κρέας από όσους προτιμούν ψάρι. Ούτε αυτό βοηθάει.
“Οι άνθρωποι φτάνουν να καταλάβουν πως η σημασία του φαγητού έγκειται στη θρέψη του σώματος,” γράφει ο ΛΤ,, “μόνον όταν παύουν να θεωρούν ότι ο σκοπός της δραστηριότητας αυτής είναι η τέρψη” (σ 67).
Ομοίως, πρέπει να πάψουμε να θεωρούμε πως ο σκοπός της τέχνης, και, στην περίπτωσή μας, ποίησης είναι η τέρψη και μόνο. Πρέπει να παραμερίσουμε την αρέσκεια (και απαρέσκεια). Επίσης, οποιαδήποτε αντίληψη πήραμε από το γενικό κλίμα (τη μόδα) της εποχής και του τόπου. Διότι όταν κάποιο είδος ποίησης (θεματολογία και τεχνοτροπία) είναι αρεστό στον ποιητικό κύκλο (ποιητές, κριτές, δημοσιογράφοι, καθηγητές λογοτεχνίας), όση παραφροσύνη κι αν περιέχει, γράφει ο ΛΤ, αυτό γίνεται της μόδας και γρήγορα επινοείται κάποια θεωρία να το καθαγιάσει.
Όπως όντως έγινε με τον σουρεαλισμό του οποίου η θεωρητική στήριξη ξεθύμανε στη χώρα μας στη δεκαετία 1980. Αλλά η “σκοτεινότητα” που αναπτύχθηκε παράλληλα καλά κρατεί.
2. Στο πέμπτο κεφάλαιο του βιβλίου του, ο ΛΤ παραμερίζει ως ανακριβείς τους διάφορους ορισμούς που επικρατούσαν μέχρι την εποχή του (και δεν έχουν αλλάξει γενικά).
Η ομιλία, γράφει (σ 71) μεταβιβάζει τις σκέψεις κι εμπειρίες των ανθρώπων επιφέροντας επικοινωνία και συνένωση μεταξύ τους. Ομοίως η τέχνη γίνεται μέσον επικοινωνίας και συνένωσης αλλά μεταβιβάζει αισθήματα. Ομοίως και η ποίηση, φυσικά, αφού είναι τέχνη.
Σε πολλά άρθρα κι εγώ επεσήμανα την ιδέα πως η ποίηση μεταβιβάζει αίσθημα ή συγκίνηση – όπως σημείωσαν ποιητές και θεωρητικοί τους οποίους ανέφερα.
Η τέχνη, συνεχίζει ο ΛΤ (σ 74), είναι μια δραστηριότητα όπου ένας άνθρωπος, χρησιμοποιώντας ορισμένα εξωτερικά σημάδια (κινήσεις, γραμμές, χρώματα, ήχους, λέξεις κλπ) “μεταβιβάζει συνειδητά σε άλλους αισθήματα που έχει βιώσει και οι άλλοι… επηρεάζονται ψυχικά… τα νιώθουν”.
Προσθέτοντας μια ακόμα λεπτομέρεια, ο ΛΤ προεκτείνει τον ορισμό του: είναι, γράφει, μέσον “συνένωσης των ανθρώπων… δια των κοινών αισθημάτων, απαραίτητο για τη ζωή και την πρόοδο προς την ευημερία… της ανθρωπότητας”.
Αμφιβάλλω αν εμπίπτουν στην κατηγορία του Τολστόι οι ακόλουθες αρλούμπες-γραμμές ενός φημισμένου “ποιητή”:
Πάλι θα μου κάνει το άλογο/ Το πελώριο καρπούζι όπου κάποτε ανίδεος
εκατοίκησα/ Κι οι μικρές εκείνες παρακόρες, το μαλλί τους λυτό που/ Με τη νοημοσύνη ανέμου γνώριζε να ξετυλίγεται πάνω από τις καμινάδες!
(Ελύτης, σ 34 Τα Ελεγεία της Οξώπετρας Ίκαρος 1991).
3. O Λ.Τ τονίζει επαναληπτικά τις ιδιότητες “σαφήνεια, κάλλος, απλότητα και περιεκτικότητα” (σ 248). Παίρνω τις τελευταίες έξι γραμμές από ένα σονέτο της ίδιας εποχής (1990) “Πρώτο μπάνιο”, σ. 51 Σώμα της Άνοιξης Αθήνα, Διάγραμμα, του Ν.Καζάνα:
Εδώ γδυθήκαμε στο φως και βυθιστήκαμε 1
σε κολυμπήθρα εξάγνισης που λησμονήσαμε. 2
Μη μόναν όψιν – καταπώς έλεγαν παλιά. 3
Τυφλά ρουφούσε τη λιακάδα η καρδιά 4
λάμνοντας μέσα απ’ τ’ όνειρο χαράς του αφρού5
που ανέβαινε δροσιά απ’ το σκοτάδι του βυθού. 6
Το μέτρο είναι ακανόνιστο με 14 ως 12 συλλαβές, αλλά δεν πειράζει καθώς υπάρχει ρίμα στα δίστιχα μα κι εσωτερικά (-ήκαμε, -ήσαμε στις 1-2 και το –ά στις 3,4,5,6). Υπάρχει ομοηχία του –ο- στις 1,3,5,6, του –ι- στις 1,2 του –ρ- στις 4-5, και του –λ- στις 2-6 και δίνει το ελαφρό πάφλασμα στο νερό. Η “κολυμπήθρα εξάγνισης” παραπέμπεις στην κολυμπήθρα του Σιλωάμ (Ιωάννη 9.7) όπου ο τυφλός ξαναβρήκε την όρασή του και ο τρίτος στίχος στη Βυζαντινή ρήση να πλένουμε όχι μόνο το πρόσωπο μα και το εσωτερικό του νου ή της ψυχής. Κολυμπάνε με κλειστά μάτια απολαμβάνοντας το ηλιόφως και το νερό (τυφλά), μα συγχρόνως και δίχως άλλη σκέψη και πέρα από τη χαρά στον αφρού. Μα η παραπομπή στην κολυμπήθρα Σιλωάμ υπονοεί πως το «τυφλά» είναι παροδικό.
Υπάρχει λυρισμός και υπαινικτικότητα θρησκευτική και συμβολισμός αν κάποιος θελήσει να πάει πιο πέρα. Τίποτα δεν ψευτίζει.
4. Γράφει επίσης ο ΛΤ: –
Η εκτίμηση της αξίας της τέχνης (δηλαδή, των αισθημάτων που μεταβιβάζει εξαρτάται από το πώς αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι το νόημα της ζωής, εξαρτάται από το τι θεωρούν καλό και τι κακό στη ζωή. Το τι είναι καλό και κακό το ορίζουν οι λεγόμενες θρησκείες (σ 78…)
Σε κάθε εποχή και σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία υπάρχει μια θρησκευτική αίσθηση, κοινή σε ολόκληρη τη συγκεκριμένη κοινωνία για το τι είναι καλό και τι κακό, και αυτή ακριβώς η θρησκευτική αντίληψη καθορίζει την αξία των αισθημάτων που μεταβιβάζει η τέχνη (σ 80).
Ποια θρησκεία επικρατεί σήμερα; Πώς αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι το νόημα της ζωής; Ποια είναι η θρησκευτική αντίληψη καλού και κακού;
5. Η απλή αλήθεια είναι πως σήμερα το καλό και το κακό καθορίζεται από τα γούστα του καθενός μέσα στο πλαίσιο νόμων που ισχύουν στην κοινωνία. Μα το πλαίσιο αυτό συνεχώς διευρύνεται καθώς η επιβολή των νόμων χαλαρώνει.
Η θρησκεία είναι η επιτυχία, η απόλαυση, το χρήμα, η εξουσία. Παραδόξως, αυτή η “θρησκευτική αντίληψη” εκτρέφει αφενός μια διευρυνόμενη ελευθεριότητα, συχνά συνοδευόμενη από βία, και μια αίσθηση κόπωσης, άγχους, κατάθλιψης.
Στην ποίηση αυτά διαφαίνονται και στην τεχνοτροπία και στο περιεχόμενο, όπως στο δείγμα.- Α. Αθανασιάδου, σ 13, Ομάδα από Ποίηση Γαβριηλίδης, 2010: –
Με τον ήχο μιας πόρτας που έκλεισε/ Σε σκότωσα/
Χωρίς δεύτερη σκέψη/ Όμως έσφαλα./
Τώρα πεθαίνω ανεξήγητα/ Από έλλειψη/
Μιας τροφής/ Που την είχα χορτάσει.
Όση κατάθλιψη και παραφροσύνη κι αν περιέχει το απόσπασμα, τέτοια γραφή, όπως έγραψε ο Τολστόι, έχει γίνει της μόδας τώρα, στον ποιητικό κύκλο, και ο κόσμος ευρύτερα έχει εθιστεί.
