Γράφει εκτενέστερα στο βιβλίο του Τι Είναι Τέχνη ο Λέων Τολστόι, τον οποίο ανέφερα νωρίτερα σε αυτήν τη σειρά:
Η εκτίμηση της αξίας της τέχνης (δηλαδή, των αισθημάτων που αυτή μεταβιβάζει) εξαρτάται από το πώς αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι το νόημα της ζωής, εξαρτάται από το τι θεωρούν καλό και τι κακό στη ζωή. Το τι είναι καλό και τι κακό το ορίζουν οι λεγόμενες θρησκείες (σ. 78…). Σε κάθε εποχή και σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία υπάρχει μια θρησκευτική αίσθηση, κοινή σε ολόκληρη τη συγκεκριμένη κοινωνία για το τι είναι καλό και τι κακό, και αυτή ακριβώς η θρησκευτική αντίληψη καθορίζει την αξία των αισθημάτων που μεταβιβάζει η τέχνη (σ. 80).
Ποια θρησκεία επικρατεί σήμερα; Σχεδόν όλες, και σίγουρα οι γνωστές μονοθεϊστικές, είναι νεκρά γράμματα. Πώς αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι το νόημα της ζωής; Ποια είναι η θρησκευτική αντίληψη καλού και κακού; Υπάρχει καθόλου μια τέτοια σταθερή αντίληψη; (Δεν βλάπτω, δεν εξαπατώ, δεν κλέβω, δεν μοιχεύω, δεν ψεύδομαι, δεν συσσωρεύω;…)
Ο αρθρογράφος Ηλίας Μαγκλίνης έγραψε στην Καθημερινή(27/9/22) το ακόλουθο αποκαλυπτικό “Όλα είναι πιθανά”:
“Τίποτα δεν είναι αλήθεια· όλα επιτρέπονται”. Η ρήση αυτή είναι παλαιά, πλην όμως “φορέθηκε” πολύ στον μεταπολεμικό κόσμο. Εχει αποδοθεί στον Νίτσε, όμως η προέλευσή της είναι ισλαμική. Συγγραφέας της, ο Χασάν-ι-Σαμπάχ (1050-1124), ηγέτης της ισμαηλιτικής σκοτεινής σέκτας του Τάγματος των Ασασίνων. Μέσω του Μάρκο Πόλο (και των Σταυροφόρων), ο Σαμπάχ έγινε γνωστός στη Δύση ως “Ο Γέρος του Βουνού” (το φρούριό του βρισκόταν στην κορυφή βραχώδους όρους). Οι Ασασίνοι δολοφονούσαν μουσουλμάνους και χριστιανούς ηγέτες στην Περσία και στη Συρία, τους οποίους θεωρούσαν επικίνδυνους για όσα οι Ισμαηλίτες πρέσβευαν. “Τίποτα δεν είναι αλήθεια· όλα επιτρέπονται” ήταν η διδαχή του Γέροντα προς τους δολοφόνους του: πραγματικότητα δεν υπάρχει, ο κόσμος είναι ένα ψέμα, συνεπώς δεν υπάρχουν ηθικοί και συναισθηματικοί φραγμοί.
Το μότο αυτό αγαπήθηκε από τον Αμερικανό συγγραφέα Ουίλιαμ Μπάροουζ και, κατά κάποιο τρόπο, εξέφρασε το πνεύμα του μεταμοντερνισμού στον απόηχο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου: μετά το Αουσβιτς και την ατομική βόμβα, τα πάντα επιτρέπονται σε έναν κόσμο στον οποίο “η λέξη ‘πραγματικότητα’ θα έπρεπε να μπαίνει πάντοτε μέσα σε εισαγωγικά” (Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ).
Αφήνοντας κατά μέρος φιλοσοφικές, ανθρωπολογικές, κοινωνιολογικές και ψυχαναλυτικές ερμηνείες, σε ό,τι αφορά τη διεθνή πολιτική σκηνή, το πνεύμα της πρότασης μοιάζει πιο ζωντανό από ποτέ. “Τίποτα δεν είναι αλήθεια”: σ’ έναν κόσμο κυριαρχίας ψευδών ειδήσεων και μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όπου οι Ουκρανοί είναι “ναζί”, ο πόλεμος “ειδική στρατιωτική επιχείρηση” ή “η Ελλάδα πνίγει παιδιά στο Αιγαίο” (όταν αυτό το ισχυρίζεται από το βήμα του ΟΗΕ ο Ερντογάν – of all people, που λένε οι αγγλόφωνοι), τότε, ναι, όλα μοιάζουν με ψέμα. Αρα; “Ολα επιτρέπονται”· το έθεσε εύστοχα στο προχθεσινό άρθρο του “Το κοινό εγχειρίδιο Πούτιν και Ερντογάν” (Καθημερινή, 25.9) ο Κωνσταντίνος Φίλης, μιλώντας για αυταρχικούς ηγέτες που προωθούν την αναθεωρητική τους ατζέντα: “Συμπεριφέρονται σαν νταήδες, πέρα από τα διπλωματικά ειωθότα, και ‘σπάνε’ θεσμικά ταμπού για να καταδείξουν ότι στο νέο παγκόσμιο περιβάλλον όλα είναι πιθανά”.
Ολα είναι πιθανά: αυτή είναι εδώ η φράση – κλειδί. “Το αδιανόητο έγινε πραγματικότητα” είχε ειπωθεί όταν ο Πούτιν εισέβαλε στην Ουκρανία, ένα έθνος που, κατά τον Πούτιν, “δεν υπάρχει”. Αδιανόητη ήταν πριν από μια δεκαετία και η εκλογή Τραμπ στις ΗΠΑ, το Brexit ή, μόλις προχθές, η εκλογική νίκη ενός κόμματος με σαφείς ακροδεξιές καταβολές στην Ιταλία. Το πλέον αδιανόητο; Η απειλή του πυρηνικού χτυπήματος… Γενικώς, σε έναν κόσμο όπου το αδιανόητο γίνεται καθημερινότητα, όλα είναι πιθανά, όλα (μοιάζουν να) επιτρέπονται. Αυτός ο κόσμος δεν μπορεί παρά να είναι ένας κόσμος φοβισμένων ανθρώπων.
Αυτός ο κόσμος σίγουρα είναι κάτι πολύ πολύ χειρότερο από φοβισμένος: είναι βυθισμένος σε άγνοια, βαρβαρότητα, εκφυλισμό και βαθιά σύγχυση όπου επικρατεί ένας άκρατος εγωισμός – που δεν διστάζει, για να ικανοποιήσει τις δικές του εγωιστικές επιθυμίες, να παραβεί όλες τις ηθικές εντολές που κάνουν τη ζωή βιώσιμη κι ευτυχισμένη σε μια κοινωνία συμπολιτών και συνανθρώπων. Όμως ας προσέξουμε και τη ευθύνη των κυβερνήσεων, στην Ελλάδα και της Αναρχοαριστεράς του κ. Τσίπρα και της Δεξιάς του κ. Μητσοτάκη. Από την εποχή του Σύριζα περιμένουν 2800+ περιπτώσεις εγχειρήσεων παιδιών ακόμα και τώρα. Το εγκληματικό άντρο στη Φοιτητούπολη (ναρκωτικά, ληστείες, απαγωγές, ξυλοδαρμοί κλπ.) υπάρχει εδώ και δεκαετίες , μα ούτε ο αυτάρεσκος κ. Θοδωρικάκος έκανε κάτι επί τρία συναπτά έτη. Δύναμη αδράνειας και ναρκισσισμού!
Την κατεύθυνση τη δίνει πάλι ο Τολστόι όπως και πολλοί άλλοι την οποία όμως όλοι την αγνοούμε φοβισμένα ή περιφρονητικά. Στη σ. 211 γράφει: “όλη η τέχνη έχει το χαρακτηριστικό ότι ενώνει τους ανθρώπους”. Και το επεξηγεί πιο καθαρά αργότερα, σ. 244. Η τέχνη, γράφει –“είναι ένα μέσον με το οποίο η ανθρωπότητα προχωρεί προς την ενότητα και τη μακαριότητα”.
Η καλή ποίηση ιδίως, το έκανε αυτό και το κάνει πάντα. Αλλά είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρεις πια, από τα μέσα του 20ου αιώνα κι έπειτα, καλή ποίηση, με τα δικά μου κριτήρια κι εκείνα του Τολστόι και των άλλων μεγάλων ποιητών, ή και άλλων καλλιτεχνών. Έχει πλέον κυριαρχήσει ένας ύπουλος εκφυλισμός, μια άγρια βαρβαρότητα.
Όταν ο καλλιτέχνης στη μουσική, ποίηση, ζωγραφική κλπ., προσπαθεί πυρετικά να αναδείξει τη δική του ξεχωριστή, ματαιόδοξη πρωτοτυπία και ανωτερότητα, χρησιμοποιώντας έναν δικό του κλειστό συμβολισμό με σκοτεινότητα, παραλογισμό και ασυναρτησία, και με στόχο τη φήμη και το χρηματικό κέρδος (ακόμα και στην ποίηση θα φέρει κάποιο κέρδος ή φήμη), δεν συμβάλλει στην πρόοδο προς ενότητα.
Στην ποίηση πολύ λίγοι ποιητές στη δική μας περίοδο κατόρθωσαν να γράψουν ποιήματα που τείνουν σε αυτήν την κατεύθυνση. Και αυτοί μένουν άγνωστοι στον ποιητικό κύκλο (δηλ. ποιητές, κριτικοί, δημοσιογράφοι, φιλόλογοι κλπ., που ελέγχουν τις εκδόσεις, και τα συμπόσια, την προώθηση αυτής της τέχνης και παρόμοια), που καπηλεύεται την ποίηση ενώ την σκοτώνει αργά και βασανιστικά, και αντί για ανάταση κι εκλέπτυνση φέρνει σύγχυση και ψυχοπλάκωμα, δηλητηριάζοντας τον ψυχισμό πολλών ανθρώπων.
Τελειώνω με τους τελευταίους 6 στοίχους από ένα σονέτο, με όχι και τόσο αυστηρή μορφή, του 1990 (σ. 51 Σώμα της Άνοιξης εκδ. Διάγραμμα) – που μιλάει για το πρώτο μπάνιο στη θάλασσα:
Εδώ γδυθήκαμε στο φως και βυθιστήκαμε
σε κολυμπήθρα εξάγνισης που λησμονήσαμε.
“Μη μόναν όψιν” – καταπώς έλεγαν παλιά.
Τυφλά ρουφούσε τη λιακάδα η καρδιά
λάμνοντας μέσ’ από τ’ όνειρο χαράς του αφρού
π’ ανέβαινε δροσιά απ’ το σκοτάδι του βυθού.
Έχει σαφήνεια, κάποια ομορφιά και κάποιο εύληπτο νόημα. Ναι, σίγουρα απλό – μα απατηλά απλό. Και γιατί θα έπρεπε ένα ποίημα να είναι περιπεπλεγμένο, σκοτεινό και στρυφνό;
Πολύ λίγοι άνθρωποι στην εποχή μας ενδιαφέρονται πραγματικά για ενότητα και μακαριότητα. “Από χίλιους ένας ίσως προσπαθεί κι από αυτούς ένας πετυχαίνει” λέει ο Krishna (Bhagavad Gita,7.3). Και ο Ιησούς: “Πολλοί…οι κλητοί, ολίγοι δε εκλεκτοί” (Ματθ. 20.16).
