Φιλ184: Ψυχολογία ξανά

1. Επανέρχομαι σε ένα θέμα που εξέτασα πριν από πολύ καιρό, την Ψυχολογία.

Σε ορισμένες αρχαίες παραδόσεις, όπως στο σύστημα Vedanta ή Yoga της Ινδίας, Ψυχολογία και Φιλοσοφία ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες.

Η Αυτογνωσία ήταν για τους αρχαίους Έλληνες η αρχή και το τέλος της σοφίας. «Γνώθει σ’(Ε)αυτόν» ήταν η εντολή του μαντείου των Δελφών. Ο δε Σωκράτης έλεγε (κατά τον Πλάτωνα στον Φαίδρο) πως δεν ήξερε τίποτα αφού δεν γνώριζε τον εαυτό του και αφού δεν γνώριζε τον εαυτό του δεν μπορούσε να επιδοθεί στη μελέτη της Φυσικής ή άλλης επιστήμης. Νωρίτερα, ο Ηράκλειτος είχε δηλώσει πως είχε μελετήσει τον εαυτό του: εδιζησάμην εμεωυτόν (105).

Η ιδέα αυτή υπήρχε και στους Γνωστικούς αργότερα. Το Κατά Θωμά λέει (3): «Αν δεν γνωρίζετε τον εαυτό σας ζείτε στη φτώχεια και είστε η φτώχεια».

Θυμόμαστε αυτά τα λόγια «γνώθι σ’ αυτόν» μα δεν ξέρουμε πια την πραγματική σημασία τους. Ήταν η αρχή της μελέτης στις παλαιές φιλοσοφικές και ψυχολογικές σχολές. Σήμερα η Ψυχολογία ούτε που διανοείται να διδάξει τους μαθητές και, ακόμα περισσότερο, τους καθηγητές της, να στραφούν προς τα μέσα να μελετήσουν τον εαυτό τους.

Πιστεύεται γενικά πως αυτογνωσία σημαίνει να γνωρίζεις τις ιδιαιτερότητες, επιθυμίες, αρέσκειες και απέχθειες, προθέσεις και τάσεις σου και παρόμοια. Έτσι αφού όλοι μας ξέρουμε αυτά τα πράγματα, που είναι απλοϊκά και μάλλον επιφανειακά, δεν χρειάζεται να κάνουμε ιδιαίτερη μελέτη σε ειδικές σχολές.

2. Μα αν η αυτογνωσία ήταν τόσο εύκολη, δεν θα της έδιναν τόση έμφαση τόσες αρχαίες παραδόσεις. Στην πραγματικότητα, ένας άνθρωπος χρειάζεται να μάθει πώς να μελετήσει τον εαυτό του. Αυτό δεν είναι τόσο εύκολο: χρειάζεται διδαχή, προσπάθεια και χρόνο.

Για παράδειγμα, σε παλαιότερες δημοσιεύσεις μας 13. Φιλοσοφία: Καταστάσεις Συνειδήσεως – 14. Φιλοσοφία: Καταστάσεις Συνειδήσεως Β’ αναφέρθηκα σε τέσσερα ή πέντε διαφορετικά επίπεδα συνειδήσεως στα οποία μπορεί να λειτουργεί ένας άνθρωπος. Επίσης στα τρία σώματά του, 27. Φιλοσοφία: Χριστιανισμός: Σώματα

Μια άλλη προσέγγιση είναι πως ο νους μας είναι μια μηχανή με τη δική της δομή, με διαφορετικά όργανα και διαφορετικές λειτουργίες. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε μια μηχανή αν δεν τη μελετήσουμε, όπως η Ιατρική μελετά το οργανικό σώμα μας, τα διάφορα όργανα, τις λειτουργίες τους και την αλληλλοσύνδεσή τους.

Αυτή η μελέτη απαιτεί αυτό-εξέταση, αυτοπαρατήρηση. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος και πρέπει ο ίδιος ο άνθρωπος να το κάνει στον ίδιο τον εαυτό του. Είδαμε επίσης σε προηγούμενες δημοσιεύσεις 49. Φιλοσοφία: Ο Τολστόι και η θρησκεία Β’ – 50. Φιλοσοφία: Τι είναι ο κόσμος; πως άμεση γνώση έχουμε μόνο για τον υποκειμενικό μας κόσμο, δηλαδή τον νου και την ψυχολογία ή τον συνειδησιακό κόσμο μας. Και αυτή είναι η μόνη σίγουρη γνώση μας .

Έτσι ο άνθρωπος μελετά τον εαυτό του, όχι άλλους.

Η ψυχολογία των άλλων ανθρώπων, ο δικός τους νοητικός ή συνειδησιακός κόσμος δεν μας είναι ευπρόσιτος. Μπορεί κάποιος να χαμογελά και να νομίζουμε πως νιώθει ευχάριστα ή να συνοφρυώνεται και να νιώθει δυσάρεστα, μα εκείνος μπορεί να είναι καλός ηθοποιός και να προσποιείται. Μπορεί επίσης να μη θέλει να γνωρίζουμε κάποιες αδυναμίες του κι έτσι να λέει ψέματα για αυτές. Ψευδόμαστε πολύ εύκολα – πολύ περισσότερο από ό,τι γενικά νομίζουμε.

3. Μόνο με αυτοεξέταση και αυτοπαρατήρηση προχωράμε στην Αυτογνωσία. Και μια προειδοποίηση: αυτά τα σχόλια μου δεν αποτελούν αυτοεξέταση. Είναι απλώς σηματοδότες. Για τη μελέτη του εαυτού μας χρειάζεται σχολή – με δάσκαλο και μέθοδο. Δεν γίνεται αλλιώς.

Το πρώτο μέλημα μας είναι να μάθουμε την τεχνική της αυτοπαρατήρησης. Είναι αναγκαίο να παρατηρήσουμε διαφορετικές πλευρές του εαυτού μας, διαφορετικές διαθέσεις ή καταστάσεις και διαφορετικές λειτουργίες. Και πρέπει να θυμόμαστε πως οι παρατηρήσεις μας θα διαφέρουν ανάλογα με την κατάσταση της συνειδήσεως μας την ώρα εκείνη – αν υπάρχει έντονη συγκίνηση, απορριπτική αδιαφορία, σύγχυση και θολούρα ή διαύγεια κι εγρήγορση.

Σύντομα θα έχουμε αποτελέσματα, αν έχουμε πραγματικό ενδιαφέρον και κάνουμε αυτήν την εργασία αυτοεξέτασης συστηματικά. Σύντομα επίσης θα δούμε πως εγείρεται μεροληψία καθώς μερικά γνωρίσματα φαίνονται να είναι ευχάριστα και να βοηθούν στην προσπάθεια ενώ άλλα είναι δυσάρεστα και αποτρεπτικά και τότε τα καλύπτουμε με εξηγήσεις και αυτοδικαιώσεις!

Έτσι το πρώτο δίδαγμα είναι να μάθουμε να παρατηρούμε ουδέτερα, δίχως κρίση, δίχως έπαινο ή επίκριση.

Η αυτοεξέταση αυτή είναι το πρώτο βήμα προς την ανέλιξη. Διότι αυτή η Ψυχολογία βαθμιαία οδηγεί σε εσωτερική αλλαγή: η Αυτογνωσία σημαίνει κατά κύριο λόγο τη γνώση ενός εαυτού που είναι πολύ ανώτερος από ό,τι ξέρουμε.

Υπάρχουν χρήσιμα χαρακτηριστικά που μπορούν να αναπτυχθούν και να οδηγήσουν σε ανύψωση και ανώτερη εγρήγορση. Υπάρχουν όμως και πλευρές που δεν μπορούν να αναπτυχθούν, εμποδίζουν την ανέλιξη κι έτσι θα πρέπει να εξουδετερωθούν.

4. Η πρώτη γενική διαπίστωση που κάνει κανείς είναι πως δεν υπάρχει ένας ενιαίος και μόνιμος εαυτός. Αυτή μπορεί να είναι τρομακτική ανακάλυψη για μερικούς.

Υπάρχουν πολλά «εγώ»: δηλαδή πολλά πλασματάκια, πολλά στοιχεία, που λένε και νιώθουν «εγώ» και μιλάνε με τη φωνή που συνηθίσαμε να αποδίδουμε στον εαυτό μας. Ακούμε αυτή τη φωνή να κάνει σκέψεις, να αναπτύσσει επιχειρήματα, να εκφράζει διαθέσεις και συναισθήματα, να δηλώνει επιθυμίες ή απέχθειες κλπ κλπ.

Κάθε συγκίνηση ή επιθυμία, για παράδειγμα, λέει (και νιώθει) «εγώ» – ή «μου» ή «εμένα». Ο νους δονείται από αυτόν τον ήχο, διαχέεται από μια διάθεση και πιστεύει πως πρόκειται για τον ίδιο τον άνθρωπο. Έτσι τη μια στιγμή ακούει την επιθυμία για τσιγάρο και κινητοποιεί τα σωματικά όργανα που σπεύδουν να παρουσιάσουν το τσιγάρο. Άλλη ώρα όμως, μετά από κάποια είδηση για την κακή επίδραση του καπνίσματος, ο νους ακούει την επιθυμία «θα κόψω το κάπνισμα» και το κάνει – ωσότου εμφανιστεί ξανά μια επιθυμία για τσιγάρο!

Το πρωί, ας πούμε, νιώθεις ευχάριστα και κάνεις παραχωρήσεις σε κάθε άλλο οδηγό στον δρόμο – ωσότου αντιληφθείς πως έχεις αργήσει για τη δουλειά, οπότε το μακάριο συναίσθημα εξαφανίζεται, κυριαρχεί το «εγώ πρέπει να βιαστώ» και η συμπεριφορά σου αλλάζει άρδην. Το νέο «εγώ» έχει νέα βούληση. Δεν αναγνωρίζουμε πως τέτοιες επιθυμίες (διαθέσεις, σκέψεις κλπ) είναι σχεδόν εντελώς ανεξέλεγκτες, έρχονται και φεύγουν με άγνωστη σε μας, δική τους θέληση!

Ήδη ο νους σας, καλοί μου αναγνώστες, άρχισε να λειτουργεί πιο εντατικά βρίσκοντας εξηγήσεις για τις αλλαγές, εκλογικεύοντας τις και εμμένοντας στην πεποίθηση πως έχετε έναν ενιαίο και μόνιμο εαυτό….