Φιλ138: Θεωρίες: Μεταμοντερνισμός

1. Για να κατανοηθεί ο μεταμοντερνισμός ευκολότερα το καλό ξεκίνημα είναι με τον μοντερνισμό.

Παρότι ο μοντερνισμός αναφέρεται γενικά στα πλατιά αισθητικά ρεύματα του 20ου αιώνα, ωστόσο στην ευρύτερη έννοια του αχίζει με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, περί τα μέσα του 18ου αιώνα, που οριοθετεί τη νεότερη εποχή ξεχωρίζοντάς την από την Αναγεννησιακή.

Αυτή η «νεωτερικότητα» αναφέρεται σε σειρά από φιλοσοφικές, πολιτικές και ηθικές ιδέες που έγιναν βάση (μαζί με τις αναπτυσσόμενες θετικές επιστήμες) για την αισθητική και τη γενικότερη κουλτούρα της εποχής μας. Μερικοί συνδέουν αυτή την ανάπτυξη με στάδια εξέλιξης του καπιταλισμού: ο μεταμοντερνισμός δε συνδέεται με το τελευταίο στάδιο της παγκοσμιοποίησης και του καταναλωτισμού αλλά και με τις ηλεκτρονικές και πυρηνικές τεχνολογίες.

Βασικά στοιχεία του μοντερνισμού είναι η πεποίθηση σε μια σταθερή, συνεκτική πραγματικότητα όπου κυρίαρχη θέση έχει ο Λόγος (=λογική), έστω κι αν συχνότερα παραγνωρίζεται. Επίσης σταθερές αξίες και αλήθειες ενώ οι επιστήμες παράγουν αληθινή γνώση που συνεχώς εκλεπτύνεται ή εξαγνίζεται. Βαθμιαία προάγεται ο υποκειμενισμός και ιμπρεσιονισμός με έμφαση στο ΠΩΣ μάλλον παρά στο τι αντιλαμβανόμαστε. Οι παλαιοί κανόνες αισθητικής παραμερίζονται καθώς και οι παραδοσιακές μορφές. Αναπτύσσεται η τάση για κατάτμηση και ανάλυση, για ασυνέχεια και αρμονία. Σβήνεται η διαφορά μεταξύ διαφορετικών κατηγοριών και «υψηλής» και «χαμηλής» τέχνης.

2. Η δεκαετία 1960 ήταν πολύ σημαντική και θεωρείται η «επίσημη» απαρχή του μεταμοντερνισμού (παρότι ο όρος πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1975 στην Αμερικανική αρχιτεκτονική). Είδε την εξέγερση της νεολαίας και την ήττα της Νέας Αριστεράς στο Παρίσι και στη Νέα Υόρκη καθώς οι συντηρητικοί Ντε Γκολ και Νίξον αναδείχθηκαν πρόεδροι. Η Σοβιετία επενέβη και κατέστειλε βίαια το φιλελεύθερο καθεστώς του Dubcek στη Τσεχοσλοβακία δείχνοντας οριστικά πως το κουμμουνιστικό σύστημα δεν ήταν καθόλου καλύτερο από τον βρόμικο καπιταλισμό που καταπολεμούσε την απελευθέρωση του Βιετνάμ. Συγχρόνως, εγέρθηκε η τεχνολογία των υπολογιστών και η πληροφορική καταλαμβάνοντας κυρίαρχη θέση σε όλες τις απόψεις της ζωής. Και το οργανωμένο έγκλημα, προστατευμένο από κρατικούς αξιωματούχους συνέχισε να πλουτίζει φτωχαίνοντας μειονότητες και δηλητηριάζοντας παιδιά με ναρκωτικά. Επίσης ξεκινούσε η οικονομική παγκοσμιοποίηση.

Στη δεκαετία 1960 παρουσιάστηκαν τα πρώτα έργα των M. Foucault, T.S. Kuhn (1962 The Structure of Scientific Revolutions), R. Barthes. Στην επομενη δεκαετία δημοσιεύθηκαν πρόσθετα έργα από τους ίδιους και τους Derrida, P. Bourdieu, J. Baudrillard, J. Lacan και του J.F. Loytard.

3. Ο R. Barthes έγινε αντι-|απο-|μετα-δομιστής (απορρίπτοντας την ιδέα των βέβαιων δομών στον κόσμο) και το 1967 διακήρυξε τον «θάνατο του συγγραφέα» με τον ισχυρισμό πως κανένα έργο δεν μπορεί (ή πρέπει) να ερμηνεύεται σύμφωνα με τις προθέσεις του δημιουργού (intentional fallacy «σφαλερότης πρόθεσης», που πάει πίσω στους Νεοκριτικούς της δεκαετίας 1940) αλλά σύμφωνα με το ακροατήριο ή τους θεατές έτσι όπως θέλει ο καθένας! Αγνοούμε την πρόθεση του δημιουργού μα και κανόνες προσέγγισης κι εκτίμησης ή αξιολόγησης.

Εκτός από τη σεξουαλικότητα που ανέφερα, o Φουκώ ανέπτυξε την αντίληψη πως τα διάφορα σύγχρονα ιδρύματα ευεργεσίας όπως σχολεία, θεραπευτικά άσυλα, αναμορφωτικές φυλακές, σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις, είναι δόλιες μορφές χειραγώγησης των ανθρώπων. Υπάρχουν ευτυχώς «ετεροτοπίες» με δυνατότητες ελευθερίας. Και ο Φουκώ που λόγω ομοφυλοφιλίας δεν μπήκε στην αυστηρή Γαλλική Ακαδημία, βρήκε ανακούφιση στον ετεροτοπία του Σαν Φρανσίσκο όπου πέθανε από AIDs.

Σαν τον Barthes, ο Derrida, όπως είδαμε αποδομεί κάθε κείμενο, κάθε θεωρία – εκτός τον μεταμοντερνισμό. Εξετάσαμε κάθε κείμενο τόσο λεπτομερώς που έβρισκε τις ανακολουθίες και αντιφάσεις στις ιδέες πάνω στις οποίες στηρίζεται το συγγραφικό έργο υπό εξέταση. Δεν υπάρχει πραγματικότητα, έλεγε, εκτός του κειμένου κι εννοούσε πως καμιά ερμηνεία δεν βασίζεται σε αυστηρά αντικειμενικά κριτήρια.

4. Υπάρχουν κι άλλοι αστέρες στο μεταμοντέρνο στερέωμα κυρίως Γάλλοι, μα θα ασχοληθώ εδώ μόνο με τον Francois Lyotard που έγραψε το μανιφέστο, όπως πιστεύουν πολλοί, του μεταμοντερνισμού, Η Μεταμοντέρνα Κατάσταση (εκδ. Γνώση).

Οι σύγχρονες κοινωνίες δημιουργούν «τάξη» και «σταθερότητα», έγραψε, με μεγάλες και κύριες αφηγήσεις, δηλαδή ιστορίες για τις δικές τους πεποιθήσεις και πρακτικές. Για την Αμερική η «μεγάλη αφήγηση» είναι πως η δημοκρατία είναι η πιο πεφωτισμένη μορφή ή ιδέα κυβέρνησης και θα οδηγήσει σε πανεθνική ευτυχία. Για τα παρακλάδια της μαρξιστικής κουλτούρας, η αφήγηση είναι πως ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει από εσωτερικές αντιφάσεις και θα αναδυθεί σοσιαλισμός.

Ο μεταμοντερνισμός επικρίνει και αποδομεί αυτά όλα τα αφηγήματα που καλύπτουν πρόσχαρα τις αντιφάσεις, αστάθειες και ασυνέπειες στα κοινωνικά συστήματα. Έτσι κάθε ιδέα περί σταθερότητας, τάξης και βεβαιότητας εξαφανίζεται. Συνεπώς υπάρχουν μόνο λόγια, μόνο σημαίνοντα και όχι πραγματικότητες, σημαινόμενα: υπάρχει επιφάνεια μόνο δίχως βάθος.

Σίγουρα, υπάρχουν απάτες, αυταπάτες και ψευδαπάτες τόσο στις μάζες όσο και στην «ελίτ» των λογίων, όπως θέλει ο Λυοτάρ. Μα υπάρχει και μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα – των ανθρώπων, των επιτευγμάτων τους και των φαινομένων του κόσμου όπως ο ήλιος, τα νερά και βλάστηση.