1. Η ειδοποιός διαφορά που ξεχωρίζει τον πολιτισμένο από τον βάρβαρο, τον άνθρωπο του μέσου κύκλου, από αυτόν του εξωτερικού, είναι η δύναμη της συνειδήσεως, όπως ανέφερα στο 2. Φιλοσοφία: Ανισότητα Β’.
Το θέμα της Συνείδησης προσεγγίζεται με δύο τρόπους: ο ένας είναι της φιλοσοφίας του εσωτερισμού στη Δύση και ο άλλος της φιλοσοφίας στην Ινδία.
Προτού προχωρήσουμε σε αυτές, ας θυμηθούμε πως χρησιμοποιούνται διαφορετικές παραλλαγές της λέξης ‘συνείδηση’ – συνειδητότης και συνειδησία.
Όλες προέρχονται από το αρχαίο ‘συν-ειδέναι’ = γνωρίζω συνολικά και συγχρόνως. Έτσι όλες περιγράφουν μια κατάσταση επίγνωσης, στην οποία ο άνθρωπος γνωρίζει διαφορετικά φαινόμενα ή περιστατικά ή γεγονότα (ή συνδέεται μ’ αυτά συνολικά και συγχρόνως). Είναι η δύναμη αντίληψης κι εμπειρίας, αλλά και προβολής – όπως όταν έχουμε όνειρα στον ύπνο ή ονειροπολούμε στον ξύπνιο ή όταν νομίζουμε πως βλέπουμε από μακριά έναν άνθρωπο, ενώ είναι κορμός δέντρου.
Συχνά στην κοινή καθομιλουμένη η λέξη ‘συνείδηση’ σημαίνει και το αισθηματικό εκείνο στοιχείο που μας τύπτει, το συναίσθημα ενοχής για κάποιο παράπτωμα.
2. Ας ξεκινήσουμε με την οικεία, κοινή εμπειρία μας που υιοθετείται και στη φιλοσοφία του δυτικού εσωτερισμού με διαφορές ανάλογα με τη Σχολή.
Η βάση είναι η κατάσταση ύπνου, όπου η συνείδηση έχει αποσυρθεί από τις αισθήσεις και τον νου και αναπαύεται γαλήνια στον εαυτό της. Συχνά όμως ο ύπνος μας διαταράζεται από όνειρα κάθε είδους που έχουν μια δική τους παράλογη λογική.
Όνειρα όμως δεν έχουμε μόνο στον ύπνο. Και όταν ξυπνάμε, από την ώρα που θα σηκωθούμε, ωσότου ξανακοιμηθούμε, όλη την ώρα έχουμε ποικίλες ονειροπολήσεις. Πλάθουμε συναντήσεις μελλοντικές ή αναπλάθουμε γεγονότα παρελθοντικά ή έχουμε μια ροή ανεξέλεγκτων σκέψεων και συναισθημάτων. Και αυτά συμβαίνουν όταν περπατάμε ή οδηγούμε ή τρώμε ή οτιδήποτε. Μόνο όταν κάνουμε κάποια εργασία που απαιτεί όλη μας την προσοχή, σταματούν αυτές οι ονειρικές ενέργειες.
Τέτοια είναι η συνηθισμένη κατάσταση ξύπνου, η ονειρική αφύπνιση.
Μετά είναι η κατάσταση αληθινής εγρήγορσης. Αυτή δεν είναι τόσο συχνή, όσο η ονειρική αφύπνιση. Σε αυτήν την κατάσταση, την οποία δεν αναφέρουν όλα τα συγγράμματα εσωτερισμού ή την συγχέουν με την Αυτοσυνειδησία, έχουμε προσοχή, διαύγεια, καθαρότερη αντίληψη και απόσπαση από τις συνήθεις προσκολλήσεις και ταυτίσεις μας. Νιώθουμε κάπως πιο αντικειμενικοί.
3. Αυτές οι καταστάσεις είναι γνωστές και κοινές σε όλους μας. Υπάρχουν δυο ακόμα, που όμως δεν είναι ούτε κοινές ούτε γνωστές. Η μια ονομάζεται Αυτοσυνειδησία και η άλλη Αντικειμενική. Ο άνθρωπος φθάνει σε αυτές μετά από πολλή εργασία, υπό πειθαρχία, με τη βοήθεια δασκάλου.
Όλοι νομίζουμε πως κατέχουμε την αυτοσυνειδησία. Και από μια άποψη αυτό είναι ορθό. Διότι μόλις ακούσουμε για το θέμα ή κάποιος μας προκαλέσει με μια ή άλλη πρόφαση, αμέσως το αίσθημα της δικής μας ύπαρξης εντείνεται και νιώθουμε ισχυρή την παρουσία του ‘εγώ’ μας. Έτσι έχουμε την εντύπωση πως η αυτοσυνειδησία είναι κτήμα μας. Μόνο που αυτό δεν διαρκεί….
Στην κατάσταση Αυτοσυνειδησίας (ή Αυτογνωσίας) ο άνθρωπος δεν νιώθει τίποτα δυσάρεστο ή αρνητικό˙ δεν υπάρχει εχθρότητα, ζήλεια, φόβος, θυμός και παρόμοια. Ούτε και ονειροπολήσεις, ως συνήθως.
Μετά, συνδέεται με το εξωτερικό περιβάλλον, με άλλα πρόσωπα, πράγματα και περιστατικά, με ένα αίσθημα ενότητας και χαράς. Υπάρχει διαύγεια και ευκρίνεια.
Μόνο όταν ένας πάψει να πιστεύει πως κατέχει αυτή την κατάσταση, θα μπορέσει να δεχθεί πειθαρχία και θα κάνει την προσπάθεια για να την αναπτύξει.
Η Αντικειμενική κατάσταση, μας είναι ολότελα άγνωστη. Εδώ λέγεται πως ο άνθρωπος γνωρίζει τα πάντα για καθετί στο οποίο στρέφει την προσοχή του.
4. Στη φιλοσοφική παράδοση Vedānta (= οριστική γνώση) της Ινδίας η προσέγγιση είναι σχεδόν αντίθετη.
Υπάρχουν τέσσερις καταστάσεις του Ενός Εαυτού.
Η πρώτη λέγεται vaisvanara ‘το φως σε κάθε άνθρωπο’ και jāgarita ‘αφύπνιση’. Εδώ η συνείδηση του Εαυτού συνδέεται με τον περιβάλλοντα υλικό κόσμο και τα χοντρά πράγματά του. (Δεν γίνεται διάκριση μεταξύ πραγματικής εγρήγορσης και ονειρώδους αφύπνισης.)
Ακολουθεί η δεύτερη κατάσταση taijasa ‘φωτεινή, λαμπερή’ που σχετίζεται με svapna ‘όνειρα’. Αρχικά φαίνεται παράξενο αυτό, δηλαδή να λέγεται ‘φωτεινή’ η ονειρική κατάσταση, μα είναι φωτεινή διότι πρώτη αυτή έχει φως καθώς βγαίνουμε από τον βαθύ ύπνο. Εδώ αρχίζει να λειτουργεί ο νους και ο άνθρωπος έχει εσωτερική επίγνωση και απολαμβάνει λεπτά πράγματα – εντυπώσεις, οράματα, σκέψεις κλπ.
Η τρίτη κατάσταση λέγεται prājn͂a ‘αγνή συνείδηση’ και είναι suṣupta ‘βαθύς ύπνος δίχως όνειρα’. Εδώ η συνείδηση αναπαύεται στον εαυτό της και δεν υπάρχει καμιά διαφοροποίηση, καμιά εντύπωση – μόνο μακαριότητα. Αυτή είναι η πηγή των επόμενων δύο καταστάσεων και κάθε εμπειρίας: είναι ο ρυθμιστής. (Για μας είναι δύσκολο να το διανοηθούμε, αλλά εδώ λέγεται να είναι όλη η γνώση!)
Μετά είναι η ‘τέταρτη’ turīya, advaita ο ένας Εαυτός μόνος δίχως άλλο δεύτερο ον, δίχως άλλη ύπαρξη, ο ātman, o αληθινός Εαυτός του ανθρώπου ομοούσιος και ίδιος με τον Εαυτό του σύμπαντος brahman.
5. Αναφέρω συνοπτικά την παράδοση Vedānta για λόγους πληρότητας. Αρχικά φαίνεται αδύνατο να συνδεθούν τα δύο συστήματα σκέψης, αλλά σε μελλοντικό άρθρο θα δείξω την αντιστοιχία. Χρειαζόμαστε περισσότερες πληροφορίες.
Στο επόμενο άρθρο θα εξετάσουμε άλλες πτυχές της δυτικής προσέγγισης.
