1. Ο Κώστας Κουτσουρέλης έγραψε: “Το ποίημα είναι γλωσσική έκφραση έμμετρη ή έρρυθμη, η οποία με την έντεχνη κατασκευή της ξεφεύγει από τον πεζό λόγο.” Είναι ορισμός του Ποσειδώνιου Ρόδιου (σε μετάφραση Γ. Βαρθαλίτη) στη σ 16, Τι Είναι και Τι Δεν Είναι η Ποίηση (2020, Άρκτος, Αθήνα). Το «ξεφεύγει» δεν είναι ίσως ακριβές καθώς υπονοεί κάπως πως ο ποιητής σκέφτεται/συνθέτει σε πεζό λόγο και μετά «ξεφεύγει» σε ποίηση. Μπορεί όμως να συνθέτει σε ποίηση ευθύς εξαρχής. Στην ίδια σελίδα, ο ίδιος o KK γράφει «η ποίηση είναι η τέχνη του στίχου». Και προσθέτει πως η δημιουργική ποιητική φαντασία «μετέχει της διάνοιας περισσότερο από ό,τι… στις ακατέργαστες ορμές του θυμικού» (σ 18).
Ως εδώ έχουμε έμμετρη/έρρυθμη, έντεχνη κατασκευή, διαφορετική από πρόζα που όμως χρειάζεται περισσότερο τη διάνοια από ορμές θυμικού. Μα στις σελίδες 23-24 ο ΚΚ δίνει μερικά ακόμα στοιχεία: «η ποίηση είναι τέχνη – (…) ένα κοινωνικό ενέργημα… [και] μέτρο όχι της ‘ανθρωπιάς’ αλλά της μαστοριάς όχι της ‘ευαισθησίας’ αλλά της καλαισθησίας μας (…) ψυχαγωγία: μέσο τέρψης και κάθαρσης, καλλιέργειας και διδαχής, γνώσης και αυτογνωσίας.»
2. Το βιβλίο του ΚΚ έχει άλλες 129 σελίδες αλλά πουθενά δεν αναλύεται ούτε ένα απόσπασμα, ούτε μια γραμμή ποίησης, για να μας δείξει ποια είναι αυτή η ποικιλότροπα παινεμένη «τέχνη του στίχου». Στη σελίδα 18 αναφέρεται στην τέχνη του ξυλουργού που παράγει τραπέζια και καρέκλες, έργα «μιας διάνοιας όχι τα προϊόντα άνοης [=άλογης ή παρά-λογης] φύσης». Πολύ σωστά! Μα υπάρχουν καλοφτιαγμένα τραπέζια και καθίσματα κι ελαττωματικά ή κακόγουστα (αντίθετα της «καλαισθησίας»). Πουθενά ο ΚΚ δεν μας δίνει δείγματα καλοφτιαγμένων και κακοφτιαγμένων ποιημάτων.
Όμως στη σελίδα 32 παρατηρεί ορθά πως «η νεωτερική ποίηση γίνεται υπόθεση όλο και αυστηρότερα ιδιωτική, επιτήδευμα ερμητικό, αυτάρεσκο και απρόσιτο στο ευρύ κοινό. Επειδή μέσα στο “δάσος των ατομικών ιδιωμάτων που τη συγκροτούν” για την κατανόησή της απαιτείται «δαπάνη υπέρογκου χρόνου και μόχθου, δεν ξενίζει ότι μόνο λίγοι (…) μόνο οι ίδιοι οι ποιητές (…) τη διαβάζουν». Μα πάλι δεν μας δίνει 2-3 δείγματα νεωτερισμού για να ξέρουμε ακριβώς τι εννοεί.
3. Θα δώσω εγώ έχοντας γράψει πολλά για νεωτερικούς στιχοπλόκους και τη σκοτεινότητά τους, ιδίως 105. Ποίηση – 107. Ποίηση και άλλα.
Ιδού ένα δείγμα:
Το κουπί έφτασε πρώτο στο βωμό/ σήκωσε την ασπίδα/ ο κωπηλάτης ποδηλατεί/ με την ώθηση της γραφής των σκύλων,/ καμία κόλαση δεν είναι αρκετή για τα δαμάσκηνα.
Δεν είναι ποίηση, δεν είναι υπαινικτικότητα, δεν είναι καν σκοτεινότητα. Είναι ασυναρτησία εξυπνακισμού. Μα να ακόμα ένα, παρόμοιο·
Το δοξάρι του σώματός σου/ Επάνω στην ηχώ των κυμβάλων της θάλασσας/ Ξεχωρίζω τις ουλές των δακρύων σου/ στις διαδρομές της μνήμης.
Ένας καθηγητής πανεπιστημίου, ο κ. Ε. Γαραντούδης συμπεριλαμβάνει τέτοια σκαριφήματα στη δική του Ανθολογία νεότερης ελληνικής ποίησης 1980-1997 (Νεφέλη, 1998, Αθήνα), . Οι κρίσεις του είναι λειψές ή επιπόλαιες καθώς ασχολείται και αυτός με θεματολογία και αγνοεί την τεχνική ανάλυση των στίχων. Έτσι βρίσκει αυτήν την ποιητική γραφή «γοητευτική» (σ 298) παρότι, όπως αναγνωρίζει, τη χαρακτηρίζει «υψηλός βαθμός αφαίρεσης και νοηματικής σκοτεινότητας». Πρόκειται, φυσικά για ασυναρτησία.
4. Τώρα ας επιστρέψουμε στον Κουτσουρέλη.
Δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται πως υπάρχει παρόμοια ασυναρτησία, μα όχι τόσο προφανής, όχι τόσο φανερή, και σε πολλούς ποιητές ή, ακριβέστερα σε ποιήματα ή μέρη ποιημάτων, που ο ίδιος θεωρεί καλή ποίηση.
Αν επιχειρούσε να αναλύσει κριτικά κάποιους στίχους αναδεικνύοντας την «τέχνη του στίχου» ή την ποιητική τεχνική θα έβρισκε, όπως βρίσκω εγώ, πως τα περισσότερα αποσπάσματα που παραθέτει στο βιβλίο του είναι παραποίηση και προσποίηση, παρακατιανή ποίηση, κάπως μα όχι πολύ καλύτερα από τις νεωτερικές αρλούμπες.
Στο 232. Ποίηση: Κριτική Κουτσουρέλη ανέλυσα δυο από τα αποσπάσματα του Σικελιανού (σελίδες 99-102) δείχνοντας πως ψευτίζουν και οι αντιφάσεις που περιέχουν προδίδουν την προσποίηση. Υπάρχει χάσμα ανάμεσα στην πρόθεση και την υλοποίηση. Η ποιητική τέχνη δεν είναι άρτια: είναι πολύ ελαττωματική – μα ο ΚΚ τη βρίσκει σπουδαία ποίηση!
5. Στο 233. Ποίηση: Κριτική Κουτσουρέλη (2) εξέτασα τέσσερα αποσπάσματα, (όλα από το 1935 ως τη δεκαετία 1980), κι έδειξα με τεχνική ανάλυση πως υπάρχουν τουλάχιστον τρία ευρεία επίπεδα ποιότητας (από 8-10 στα 10, από 5-7,5 και κάτω του 5). Η νεωτερική στιχοπαραγωγή ανήκει ως επί το πλείστον στο επίπεδο βαθμολογίας 3! Και με βάση των τεχνικών αναλύσεων διατύπωσα 5 ή 6 γνωρίσματα ή γενικούς κανόνες για αξιοπρόσεκτη ποίηση. Επανατυπώνω:
(α) Πρέπει να υπάρχει έλλογο νόημα: το ποίημα να είναι κατανοητό, αν όχι από την πρώτη επαφή, τουλάχιστον από την τρίτη.
(β) Να υπάρχει κάποιος ρυθμός και κάποιο σχήμα λόγου, ή κάποια παραδοσιακή ποιητική μορφή (δίστιχα δεκαπεντασύλλαβα, σονέτο κλπ) που να κάνει το κείμενο να ξεχωρίζει από πρόζα.
(γ) Πρέπει να έχουν Αντικειμενική Αντιστοιχία τα σχήματα λόγου. (Η παπαρούνα είναι (σαν) κόκκινο χαστούκι – όχι πράσινο ή γαλάζιο!)
(δ) Να τέρπει με κατάλληλες λέξεις για κατάλληλες εικόνες ιδεών και φαινομένων.
(ε) Να μεταδίνει κάποια αλήθεια από το φυσικό περιβάλλον και από τον ψυχισμό του ανθρώπου.
(ζ) Μπορεί, επιπλέον, ανάλογα με το θέμα και τις περιστάσεις, να έχει έναν κανονικό παραδοσιακό ρυθμό (ίαμβος, δάκτυλο, ανάπαιστο κ.λπ.) και ομοιοκαταληξίες και φυσικά, στροφές με ή δίχως ρίμα. Μα ο ελεύθερος στίχος θα είναι ικανοποιητικός αν ακολουθούνται οι 5 πρώτοι κανόνες.
