1. Εξαρτάται. Το ερώτημα και οι απαντήσεις που δίνουν διάφοροι, αγνοούν ένα πολύ ουσιαστικό σημείο, που χαρακτηρίζει την ψυχολογία μας. Τη μεταβαλλόμενη κατάσταση του νου μας.
Μερικοί λένε «όχι, δεν έχει νόημα». Μα υπάρχουν διαφορετικές αποχρώσεις. Π.χ, όχι, δεν έχει καθαυτή μα μπορείς εσύ να της το δώσεις με τις πράξεις σου, ή τον τρόπο ζωής σου γενικότερα. Υπάρχει και η μαύρη αίσθηση πως όλα είναι μάταια – και από εδώ πηγάζει ένας απόλυτος μηδενισμός
Άλλοι θα πουν ένα ηχηρό «Ναι, βέβαια!» Αλλά και αυτοί δεν ομονοούν στο νόημα. Αν είναι θρήσκοι θέλουν να υπηρετήσουν τον θεό και το σχέδιό Του που ξετυλίγεται με τη ζωή τους. Αν είναι καλοσυνάτοι ανθρωπιστές θέλουν να υπηρετήσουν βοηθώντας άλλους να ανέλθουν υλικά ή πνευματικά. Αν είναι σοσιαλιστές θα θέλουν να μεταρρυθμίσουν την κοινωνία έτσι που όλοι να έχουν ίσες ευκαιρίες για πλούτο, δύναμη κι ευτυχία.
Άλλοι πάλι νιώθουν αβεβαιότητα. Τι σημαίνει «νόημα ζωής»;
2. Ο Victor Frankl, νευρολόγος και ψυχίατρος, που πέρασε από το Ολοκαύτωμα κι επέζησε, γράφει στο βιβλίο του «Η ανθρώπινη αναζήτηση για νόημα» Man’s Search for Meaning (1946): «Τελικά οι άνθρωποι δεν πρέπει να ρωτούν ποιο είναι το νόημα της ζωής. Οι ίδιοι πρέπει να αναγνωρίσουν πως οι ίδιοι ερωτούνται. Η ζωή θέτει το ερώτημα σ’ αυτούς κα αυτοί θα απαντήσουν στην ζωή απαντώντας με τη δική τους ζωή, με την υπευθυνότητά τους στην ζωή!
Και προσθέτει: «Το νόημα της ζωής αλλάζει συνεχώς μα ποτέ δεν παύει. Ναι, υπάρχει… α) κάνοντας μία εργασία ή ένα έργο. β) Καθώς εμπειρώμαστε κάτι, καθώς συναντάμε κάποιον. γ) στη στάση μας απέναντι σε αναπόφευκτο πόνο /δυστυχία».
Οπότε για τον Φράνκλ, το νόημα δεν είναι δοσμένο μα δημιουργημένο.
3. Εμείς λοιπόν δίνουμε νόημα στη ζωή. Και αυτή είναι και η άποψη πολλών υπαρξιστών όπως ο Jean Paul Sartre:
«Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος: διότι όταν ρίχνεται στον κόσμο μέσα, γίνεται υπεύθυνος για ό,τι κάνει.»
Με άλλα λόγια δεν υπάρχει αντικειμενικό, καθολικό, οριστικό νόημα. Αλλά κάθε πράξη γίνεται σημαντική: οι πράξεις μας δίνουν νόημα στην ζωή το οποίο προσδιορίζεται από τις πράξεις κάθε φορά.
[Στην πραγματικότητα, αν εξετάσετε προσεκτικά την πασίγνωστη ρήση του Σαρτρ θα δείτε πως δεν είναι και τόσο ξεκάθαρη στο νόημά της. Αν είναι «καταδικασμένος» σημαίνει πως κάποια άλλη δύναμη – έξω από τον ίδιο ή μέσα στον ίδιο ίσως μα άγνωστη – τον καταδίκασε. Επομένως δεν είναι «ελεύθερος» μα περιορισμένος από εκείνη την άγνωστη δύναμη. Το «ριγμένος» (από τί;) επικυρώνει τον περιορισμό του!]4. Ο Allan Watts είναι Βρετανός συγγραφέας, φιλόσοφος, ακόλουθος των ανατολικών φιλοσοφιών στον Βουδισμό και Ινδουισμό. Έγραψε:
«Το “σύμπαν” γενικά και “παιχνίδι” συγκεκριμένα είναι κατά μία έννοια δίχως νόημα: δηλαδή σε αντίθεση με λέξεις και σύμβολα, δεν καταδείχνουν κάτι πέρα από τον εαυτό τους».
Σωστά, κάθε λέξη είναι απλά μία λέξη που υποδείχνει αυτό ή το άλλο μα δεν είναι αυτό ή το άλλο!
Κι επεξηγεί: «Οι άνθρωποι συγχύζονται διότι θέλουν το σύμπαν να έχει σημασία όπως οι λέξεις έχουν έννοιες. Σάμπως, δηλαδή, εσύ να έχεις έννοια, σαν να είσαι μία λέξη, σαν να είσαι κάτι που μπορεί να εξεταστεί σε ένα λεξικό. Μα εσύ είσαι η έννοια, η σημασία.»
Και συμπληρώνει: « Η ζωή σε μία ειδική έννοια δεν έχει νόημα: δεν καταδείχνει κάτι πέρα από την ίδια όπως κάνουν οι λέξεις και τα σύμβολα. Είναι όπως μία σονάτα του Μότσαρτ που δεν μεταδίδει ένα ηθικό ή κοινωνικό μήνυμα και δεν επιχειρεί να υπαινιχθεί τον ήχο ανέμου, βροντής ή κελαηδισμού.»
5. Σωστά όλα αυτά. Όλα έχουν νόημα.
Αυτό που ξεχνιέται όμως είναι η κατάσταση του οργάνου του ερωτητή, του παρατηρητή και του ομιλητή. Όλα, καθώς και αυτά που γράφω εγώ εδώ, υπονοούν πως ο νους που τα συλλαμβάνει είτε για να τα εκφράσει είτε για να τα ερμηνεύσει, είναι πάντα στην ίδια κατάσταση – με ίδια καθαρότητα, διαπεραστικότητα και δύναμη ερμηνείας και σύνθεσης. Μα δεν είναι ακριβώς έτσι.
Υπάρχουν καθαρά διακριτές καταστάσεις επίγνωσης και κατανόησης.
Ο υπνοβάτης περπατά κι έχει αρκετή επίγνωση ώστε να μην σκοντάψει σε κλειστή πόρτα ή να πέσει στο κενό από τον 10ο όροφο.
Ο μεθυσμένος βλέπει διπλά ή θολά και μπορεί να νιώθει υπέροχα ή απαίσια.
Ο χαρούμενος και ο θλιμμένος νιώθουν πολύ διαφορετικά.
Σε κάθε περίπτωση αν παρουσιαστεί το ερώτημα, θα έχει διαφορετική έννοια (αν έχει έννοια) και διαφορετική απάντηση (αν δοθεί απάντηση). Αλλιώς βλέπουν τα πράγματα ή τη ζωή στην κατάστασή τους και αλλιώς στη συνηθισμένη, ας πούμε «ουδέτερη» κατάσταση αφύπνισης. Υπάρχουν όμως και ανώτερες καταστάσεις επίγνωσης και κατανόησης όπου τα πράγματα φαίνονται πολύ διαφορετικά – να συνδέοντα σε ένα σύνολο, να έχουν κάποτε φωτεινότητα και μια παρουσία άχρονης μακαριότητας . Είναι αυτή εύκολα προσβάσιμη και πιστευτή;
Δεν κατανοεί ο υπνοβάτης τον αφυπνισμένο και ο μεθυσμένος τον αμέθυστο, δηλαδή τους ανθρώπους στην «ουδέτερη» αφύπνιση· μα ούτε κι αυτοί εκείνον της ανώτερης επίγνωσης.
Η ζωή και νόημα έχει και σκοπό. Ο σκοπός είναι μάλλον να βρεις το νόημά της σε κάθε εμπειρία (ακόμα και την πιο μαύρη) και να ζήσεις πλήρως στην ενότητα κι ευδαιμονία….
Μα πώς γίνεται; Πώς το επιτυγχάνεις αυτό;
