Άρης Δακανάλης
Πριν μερικά χρόνια, θυμάμαι να ακούω με έκπληξη κάποιον να ισχυρίζεται πως όλοι μας έχουμε τεράστιο χρέος προς την ανθρωπότητα, καθώς απολαμβάνουμε ευκολίες οι οποίες οφείλονται στην εργασία άλλων, οι οποίοι έζησαν πριν από εμάς. Η αληθινή αυτή ιδέα ήρθε ξανά στο νου πρόσφατα, καθώς υποστηρίζεται ένθερμα μέσα σε ένα έργο που γράφτηκε αιώνες πριν.
O Vitruvius Pollo ήταν ένας Ρωμαίος αρχιτέκτονας που έδρασε τον 1ο αιώνα Π.Κ.Χ. Είναι γνωστός στις μέρες μας καθώς σώζεται εξολοκλήρου η πραγματεία του περί αρχιτεκτονικής (De Architectura), η οποία αποτελεί το αρχαιότερο σύγγραμμα αρχιτεκτονικής που σώζεται μέχρι σήμερα.
Στην εισαγωγή καθενός από τους δέκα τόμους του τεχνικού έργου του, το οποίο και αφιέρωσε στον Καίσαρα Οκταβιανό (διάδοχο του Ιουλίου Καίσαρα), ο Βιτρούβιος παραθέτει τους λόγους που τον ώθησαν να γράψει την πραγματεία περί αρχιτεκτονικής. Μεταξύ άλλων, αναφέρει πως ενοχλήθηκε από το γεγονός πως πολλοί που αποκαλούσαν εαυτούς αρχιτέκτονες, ζητούσαν να αναλάβουν έργα, δίχως όμως να έχουν την απαραίτητη εκπαίδευση ή εμπειρία, με αποτέλεσμα να παράγουν επικίνδυνες κακοτεχνίες και έργα τα οποία δεν χαρακτηρίζονταν πάντοτε από ομορφιά και ορθές αναλογίες. Ο ίδιος πρέσβευε, όπως και οι δάσκαλοί του πριν από αυτόν, πως ο σωστός αρχιτέκτονας ποτέ δεν θα πρέπει να ζητά ο ίδιος την ανάθεση ενός σημαντικού έργου, καθώς αυτή θα πρέπει να του προσφερθεί ελέω της φήμης που θα αποκτήσει χάρη στην ποιότητα της εργασίας του.
Ο Βιτρούβιος έλαβε εκτενή εκπαίδευση σε πολλούς τομείς, την οποία και θεωρεί ως προαπαιτούμενη για οποιονδήποτε θέλει να φέρει τον τίτλο του αρχιτέκτονα. Αν και περήφανος Ρωμαίος, διατηρεί κάποια ταπεινότητα, λέγοντας πως πολλοί ταλαντούχοι καλλιτέχνες, καλύτεροι από τον ίδιο, δεν έτυχαν φήμης λόγω ατυχών συνθηκών ή και λόγω του μικρού κοινωνικού τους ερείσματος, ενώ άλλοι, λιγότερο ικανοί, απολαμβάνουν κάλπικη δόξα και φήμη λόγω πολιτικών επαφών.
Είναι εύκολο σήμερα να επικρίνει κανείς με τη μοντέρνα του ματιά ένα επιστημονικό έργο του παρελθόντος. Ο Βιτρούβιος προσπαθεί όμως πιστά να υποστηρίξει τις οδηγίες του βασιζόμενος σε επιστημονικές ιδέες της εποχής του. Αν και σήμερα θα λέγαμε πως πολλές από αυτές είναι λανθασμένες ή ανέλπιστα ανεπαρκείς, αυτό που ξεχωρίζει είναι η ειλικρινής πρόθεσή του να στηρίξει με λογικά επιχειρήματα την πραγματεία του στην γνώση της εποχής του, με μια επιστημονικότητα και ακρίβεια που είναι πολύ οικεία στον σύγχρονο ερευνητή.
Είναι πολύ ενδιαφέρον το γεγονός πως ο Βιτρούβιος δεν λησμονά να ευγνωμονεί τους γονείς του αλλά και τους δασκάλους του για την προσοχή που έδειξαν κατά την εκπαίδευσή του, σημαντικότερα όμως ευγνωμονεί τους μεγάλους διανοητές, χάρη στους οποίους υπάρχει όλη αυτή η γνώση διαθέσιμη στις μέρες του. Φιλοδοξεί, άλλωστε και ο ίδιος, να προσμετρηθεί ανάμεσά τους. Παραθέτουμε ορισμένα αποσπάσματα από την πραγματεία του, τα οποία, δύο χιλιετίες μετά, είναι ακόμα επίκαιρα.
“Οι πρόγονοι των Ελλήνων έχουν καθορίσει μεγάλες τιμές για τους φημισμένους αθλητές που είναι νικηφόροι στους Ολυμπιακούς αγώνες, στα Πύθια, τα Ίσθμια και τα Νέμεα, τέτοιες που όχι μόνο γίνονται δεκτοί με χειροκροτήματα κατά την απονομή, αλλά και αφότου επιστρέψουν θριαμβευτές στις πόλεις τους καβάλα στα άλογά τους και πάνε στα σπίτια των πατέρων τους πάνω σε τέθριππες άμαξες, να τυγχάνουν σταθερών απολαβών δια βίου, δημοσία δαπάνη. Συλλογιζόμενος αυτό το γεγονός, μένω έκπληκτος που οι ίδιες και ακόμη μεγαλύτερες τιμές δεν αποδίδονται στους συγγραφείς των οποίων η απεριόριστη υπηρεσία προσφέρεται δια παντός και για όλα τα έθνη. Αυτή θα ήταν μια πρακτική πολύ πιο επουσιώδης εάν θεσπίζονταν, διότι στην περίπτωση των αθλητών, είναι μονάχα η σωματική τους διάπλαση που ενδυναμώνεται μέσω της προπόνησής τους, ενώ στην περίπτωση των συγγραφέων είναι ο νους τους, και μάλιστα όχι μόνο ο δικός τους, αλλά και όλων των ανθρώπων γενικότερα, μέσα από τις διδαχές που κατέγραψαν στα έργα τους, για χάρη της απόκτησης γνώσης και της όξυνσης της διάνοιας.
Και ποια σημασία έχει για την ανθρωπότητα, που ο Μίλων ο Κροτωνιάτης και άλλοι νικητές της κλάσης του ήταν αήττητοι; Καμιά, πέραν από το ότι κατά τη διάρκεια της ζωής τους ήταν διάσημοι ανάμεσα στους συμπολίτες τους. Αλλά τα διδάγματα του Πυθαγόρα, του Δημόκριτου, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, και η καθημερινότητα των λογίων που περνιέται σε συνεχή δημιουργία, παράγει φρέσκους και πλούσιους καρπούς, όχι μόνο για χάρη των δικών τους συμπολιτών, αλλά όλων των εθνών. Και εκείνοι που από τα τρυφερά τους χρόνια θρέφονται με την περισσή γνώση που προσδίδουν αυτοί οι καρποί, μπορούν και φτάνουν στα υψηλότερα επίπεδα κατανόησης και είναι σε θέση να θεσπίσουν στις πολιτείες τους πολιτισμένους τρόπους, αμερόληπτη δικαιοσύνη και νόμους, πράγματα δίχως τα οποία καμιά πολιτεία δεν είναι σταθερή.”
“Ήταν σοφή και χρήσιμη η πρόληψη των αρχαίων να καταγράψουν τις σκέψεις τους σε πραγματείες και να τις κάνουν διαθέσιμες στους μεταγενέστερούς τους, ούτως ώστε να μη χαθούν, αλλά αντιθέτως, να επαυξηθούν στο ύψιστο επίπεδο γνώσης από τις επόμενες γενεές μέσα από την έκδοση συγγραμμάτων. Για αυτό τον λόγο οι αρχαίοι δεν χρήζουν μονάχα της απλής, αλλά της ατελείωτης ευγνωμοσύνης μας, διότι δεν αποχώρησαν εν μέσω μιας αξιοζήλευτης σιωπής, αλλά φρόντισαν ώστε οι ιδέες κάθε είδους να μεταλαμπαδευθούν στο μέλλον μέσω των γραπτών τους. Εάν δεν το είχαν πράξει, δε θα γνωρίζαμε για τα ανδραγαθήματα που συνέβησαν στην Τροία, ούτε τις σκέψεις του Θαλή, του Δημόκριτου, του Αναξαγόρα και του Ξενοφάνη και άλλων φυσικών γύρω από τη φύση, αλλά και τους κανόνες που δίδαξαν ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Ζήνων, ο Επίκουρος και άλλοι για την συμπεριφορά των ανθρώπων. Ούτε τα κίνητρα και οι πράξεις του Κροίσου, του Αλεξάνδρου, το Δαρείου και άλλων βασιλέων θα μας ήταν γνωστά, εάν οι αρχαίοι δεν είχαν συγγράψει πραγματείες και δεν τις είχαν εκδόσει με σχόλια, ώστε να είναι διαθέσιμα στην οικουμενική μνήμη στο μέλλον.”
“Παρόλο που δεν αποδίδονται τιμές σε συγγραφείς ελέω της αριστείας του χαρακτήρα και της διδασκαλίας τους… τα διδάγματά τους… θα μένουν γνωστά στο μέλλον και δια παντός… Πολλοί άνθρωποι, πολύ αργότερα από την εποχή μας, θα αισθάνονται πως συνομιλούν περί Φύσεως, πρόσωπο με πρόσωπο με τον Λουκρήτιο, περί της ρητορικής τέχνης μαζί με τον Κικέρωνα· πολλοί μεταγενέστεροί μας θα συνομιλούν με τον Βάρο γύρω από τα Λατινικά· ομοίως, πολλοί θα είναι οι μελετητές που, καθώς θα εξετάζουν πολλά σημεία μαζί με όσους θεωρούνται σοφοί μεταξύ των Ελλήνων, θα αισθάνονται σαν να συνομιλούσαν ιδιαιτέρως μαζί τους”.
Ο Βιτρούβιος δεν κρύβει πως ένας από τους λόγους που προέβη στη συγγραφή της πραγματείας του είναι η επιθυμία του για υστεροφημία. Μπορούμε σήμερα να πούμε πως η επιθυμία του ικανοποιήθηκε: το έργο του Βιτρούβιου επέζησε χάρη σε μια επανέκδοση από ένα σωζόμενο αντίτυπο, η οποία χρονολογείται στον 16ο αιώνα. Όπως και ο ίδιος μελετούσε τους μεγάλους διανοητές, έτσι και το δικό του σύγγραμμα μελετήθηκε από τους μεταγενέστερούς του. Το πασίγνωστο σχέδιο του da Vinci με τον περιγεγραμμένο άνθρωπο με τα προτεταμένα άκρα, το οποίο περιγράφει τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος, είναι φτιαγμένο σύμφωνα με την περιγραφή του Βιτρούβιου και είναι γνωστό ως the Vitruvian man.
