1. Ο Νάσος Βαγενάς είναι καλά εδραιωμένος στον σύγχρονο ποιητικό κύκλο με ποιητικές συλλογές δημοσιευμένες από το 1974 και δώθε. Έχει δημοσιεύσει επίσης πολλά δοκίμια και κριτικές μελέτες (και για την ποίηση). Είναι, ή ήταν (μέχρι και το 2001) καθηγητής της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπ. Αθηνών.
Κοιτάω το Σκοτεινές Μπαλλάντες… Κέδρος, Αθήνα 2001 και απορώ γιατί το δημοσίευσε. Το γιατί έγραψε αυτά τα ποιήματα το καταλαβαίνω. Ασκείται στο να διατυπώσει ορισμένες σκέψεις σε παραδοσιακή φόρμα (δίστιχα, τετράστιχα, πεντάστιχα με ρίμα). Η σκέψη δεν είναι το κύριο ενδιαφέρον αλλά η ομοιοκαταληξία. π.χ. Σελήνη ευλογημένη/ ύπνος δεν μου μένει// Γεννάς τον καημό/ για τον γυρισμό// Ψίθυρο, κουσκούς,/ όλα τα ακούς// Του σκότους μίασμα,/ του χρόνου αγίασμα.// Δροσερέ επίδεσμε,/ εδώ είμαι δες με.// Τώρα, τι σχέση έχουν όλα αυτά με τη σελήνη, ούτε ο ΝΒ, είμαι σίγουρος, ξέρει. Μετά, άλλα τονίζονται στη λήγουσα, άλλα στην παραλήγουσα και το τελευταίο όχι μόνο είναι ανόητη μεταφορά αλλά και κακόηχο.
Ή πάρτε το άλλο: Γυμνοί υπομένουμε το κρύο/ στην κοιλάδα των δακρύων – όπου θα αντιτείνει κάποιος ούτε γυμνοί (μεταφορικά έστω) είμαστε, ούτε κάνει πολύ κρύο (συμβολικά έστω), ούτε σε κοιλάδα δακρύων ζούμε (κυριολεκτικά η μεταφορικά).
2. Ας πάρουμε τη δεύτερη στροφή από την «Μπαλλάντα του αβέβαιου εραστή» σε τέσσερα τρίστοιχα.
Γαλάζιος προαιώνιος ήχος, βαθύ μύρο
η φωνή σου λάμπει σαν δάκρυ αγγέλων.
Η αγάπη μου είναι αγάπη Οθέλλων.
Στις πρώτες δυο γραμμές έχουμε βαθύτατη σύγχυση των αισθήσεων και των αντικειμένων τους. Μιλά για τη φωνή [της αγαπημένης] ανήκει στη σφαίρα της ακοής που όμως είναι γαλάζιος ήχος όπου το γαλάζιο ανήκει στη σφαίρα της όρασης ενώ το βαθύ μύρο ανήκει μάλλον στη σφαίρα της όσφρησης. Μετά, παρά το γαλάζιο η φωνή λάμπει σαν δάκρυ αγγέλων. Ο ΝΒ θεωρεί πως οι άγγελοι χύνουν λαμπερά μα γαλάζια δάκρυα. Τώρα πως μια φωνή μπορεί να είναι γαλάζια, σαν μύρο και σαν δάκρυ είναι πέρα από τη λογική που γνωρίζω. Τέλος, η αγάπη του είναι σαν εκείνη του Οθέλλου, ο οποίος έπνιξε από ζήλεια την πολυαγαπημένη του Δυσδαιμόνα.
Και όντως στην επόμενη στροφή φρίττει καθώς βλέπει τον Ιάγο (!), ο οποίος εξαπάτησε πειστικά με πανουργία τον Οθέλλο για τη δήθεν απιστία της γυναίκας του. Κι επειδή, όπως ήδη έγραψα το ενδιαφέρον του ΝΒ είναι στη ρίμα, τελειώνει το τρίστιχο με την εξής φράση: «Λέω: κράτα τους ιάμβους σου στον πάγο»!!!
3. Δύσκολα βρίσκω, καθώς διατρέχω τον τομίσκο, μια γνήσια ποιητική στροφή – ούτε λόγος για ποίημα. Από το «Επεισόδιο» η πρώτη στροφή ανοίγεται:
Η καταιγίδα πέρασε χωρίς στάλα βροχής,
χωρίς καν σύννεφο να κρύβει τον ήλιο.
Όμως τα πολυβόλα ακούγονταν ολονυχτίς
σαν σε εμφύλιο.
Εδώ έχουμε παραδοξολογία (ή το παράλογο ή σουρεαλισμό) ίσως με χιουμοριστική διάθεση: μια καταιγίδα δίχως βροχή και σύννεφα. Αλλά προφανώς με αέρα δυνατό – που ακουγόταν σαν πολυβόλα! Ή, αλλιώς, η καταιγίδα είναι μεταφορική για κάποιο πολεμικό επεισόδιο με τη συνεχή εκπυρσοκρότηση πολυβόλων. Ο ΝΒ προτείνει τον εμφύλιο γιατί θέλει – πάλι τη ρίμα με τον ήλιο. Αλλιώς δεν είναι μόνο σε εμφύλιο που ακούγονται πολυβόλα. Στο ίδιο επεισόδιο στη συνέχεια:
Άγγελοι έφραζαν με το σώμα τις καταπακτές
όπου κόχλαζαν κοπάδια αρουραίοι,
σαν ο χρόνος ν’ ανάβλυζε απ’ το χτες
χωρίς να ρέει.
Εδώ συνεχίζει το σουρεαλιστικό στοιχείο. Ο ΝΒ μοιάζει να έχει παράξενη αντίληψη για αγγέλους, αν υπάρχουν τέτοια όντα: χύνουν γαλάζια δάκρυα και τώρα έχουν υλικά σώματα, για να φράζουν καταπακτές. Από κάτω (ή από πάνω;) κόχλαζαν αρουραίοι! Με ποια έννοια; Κόχλαζαν κυριολεκτικά σε ζεματιστό νερό; Κόχλαζαν με οργή ή λύσσα για τροφή ή άλλη έντονη ταραχή; Όχι, συνεχίζει το παράλογο τώρα, ήταν σαν (=καθώς/όπως) ο χρόνος ν’ ανάβλυζε (το υγρό μέσα στο οποίο κόχλαζαν οι αρουραίοι;) από το χτες φυσικά, χωρίς όμως να ρέει: δηλαδή σταμάτησε, πάγωσε!
Και συνεχίζει με την ίδια χιουμοριστική (μάλλον κυνική) διάθεση να φτιάχνει άσχετες γραμμές μα πάντα με ρίμα αβαβ.
(Μισό αιώνα νωρίτερα, ο Καρυωτάκης είχε γράψει με πολλή ειρωνία:
Όλοι μαζί κινούμε, συρφετός,/γυρεύοντας ομοιοκαταληξία./
Μια τόσο ευγενικιά φιλοδοξία/έγινε της ζωής μας ο σκοπός.)
4. Δεν νομίζω πως χρειάζεται να εξετάσουμε άλλα δείγματα. Μπορεί άλλες συλλογές να έχουν διαφορετικό ύφος αλλά ο χρόνος είναι πολύτιμος. Όπως λέει και ο ΝΒ
Είμαστε ένα τίποτα. Μηδενικά.
Ο χρόνος πάντοτε θα μας νικά («Ενδυμίων»).
Ούτε μου κινούν την περιέργεια οι θεωρίες του περί κριτικής της Λογοτεχνίας.
Η μπαλλάντα είναι, και οπωσδήποτε ήταν, μια εύκολη, συχνά λυρική, φόρμα όπως στο τραγούδι. Στην ποίηση συχνά, έλεγε και μια ιστορία – όπως η σατυρική μπαλάντα του Βάρναλη για έναν γάιδαρο, Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου.
Αλλά οι μπαλλάντες του ΝΒ δείχνουν διαφορετικά ενδιαφέροντα επεκτείνοντας σημαντικά τη θεματολογία και την επεξεργασία τους σε ποικίλες μορφές. Το ύφος όμως παραμένει έτσι όπως το περιγράφω αναλυτικά και η ποιητική του παίρνει άριστα στην ομοιοκαταληξία αλλά πολύ κάτω της βάσης σε όλα τα άλλα.
5. Παίρνω για τελευταίο δείγμα ένα τετράστιχο από μια Ανθλογία του ΝΒ, Πεδίον του Άρεως (Γνώση, 1982), “Πάνω σε μια λεπτομέρεια του Rafaello (Incoronazione della Vergine λέγεται ο πίνακας)”.
Οι αόρατοι άγγελοι
του ορατού ουρανού
έχουν άρπες στα χέρια
που τις παίζουν με μαχαίρια.
Εδώ βλέπουμε πάλι τη ροπή του ΝΒ για ομοιοκαταληξία και για ισόρροπη αντίστιξη με τα επίθετα αόρατο/ορατό. Υπάρχει και το παράλογο στην ειρωνική αντίφαση όπου βλέπουμε τους αγγέλους να παίζουν τις άρπες τους ενώ είναι “αόρατοι” και, μάλιστα, να τις παίζουν με μαχαίρια. Άλλη ειρωνική αντίφαση είναι στο γεγονός πως δεν μπορείς να παρουσιάσεις ζωγραφιστούς σε πίνακα (του Ραφαήλ) αόρατους αγγέλους!
Είναι πάλι ένα εξυπνακίστικο κειμενάκι που στον ποιητικό κύκλο θεωρείται “ποίηση”, έστω κι αν δεν μεταδίδει ούτε κάποιο συναίσθημα ούτε σοβαρή στόχαση.
H αλήθεια είναι, όμως, πως σε αυτή τη μικρή συλλογή τα άλλα κείμενα δεν έχουν ρίμα. Αλλά η ποιότητά τους δεν διαφέρει από το μικρό τετράστιχο με τη ρίμα.
