1. Λίγοι άνθρωποι ακόμα και στον ποιητικό κύκλο θα γνωρίζουν πως ο Ηλίας Λάγιος (Άρτα 1958 – Αθήνα 2005) έγραψε το Έρημη Γη που, υποτίθεται, παρωδεί το Waste Land Έρημη Χώρα (κατά τη γνωστή μετάφραση του Σεφέρη) του Έλιοτ. Γράφω “υποτίθεται” διότι “παρωδώ” σημαίνει ‘διακωμωδώ, μεταποιώ ένα κείμενο σε κάτι γελοίο’ – και αυτό δεν παρατηρείται στο κείμενο του Λάγιου.
Οπωσδήποτε σχετίζεται το Έρημη Γη με το αγγλικό ποίημα, όπως θα δούμε πιο κάτω. Αλλά δεν έχει έντονο κωμικό στοιχείο (όχι, τουλάχιστον το 5ο μέρος, “Σαν πέσει ο κεραυνός”) όπως η παρωδία. Απεναντίας, έχει σοβαρότητα καθώς εκφράζει δίχως καμιά γελοιότητα υπερβολής ή παραλόγου, την αριστερή ιδεολογία στη μετεμφυλιακή εποχή. Αυτό καθεαυτό δεν θα μας απασχολήσει.
Πρέπει να σημειώσουμε πως ο ΗΛ πρωτοδημοσίευσε το Έρημη Γη το 1984, όταν η Σοβιετία καλά κρατούσε ακόμα, παρά τα ισχυρά σημάδια της διάλυσης του ιερού σοσιαλιστικού μοντέλου. Αυτό διορθώθηκε και ξαναδημοσιεύτηκε το 1996, οπότε ο κομμουνισμός και η κύρια έκφρασή του στη Σοβιετία είχε καταρρεύσει – with a bang not a whimper ‘με κρότο μπανγκ, όχι κλαυθμυρισμό’. Επομένως τα περί ένδοξης επανάστασης, ανύψωσης, δόξας, λευτεριάς, αθανασίας και παρόμοια στο κείμενο του ΗΛ είναι παντελώς ανυπόστατα· ούτε καν σκληροπυρηνικοί σταλινικοί (εκτός ίσως κάποιους αναρχοαριστερούς σε Σύριζα και Ανταρσύα κλπ) δεν θα έγραφαν τέτοια.
Εδώ, εγώ θα εξετάσω απόψεις της ποιητικής του ΗΛ (που θεωρείται πολύ καλός από πολλούς) σε σύγκριση με τον Έλιοτ.
2. Ο ΗΛ δεν παρουσιάζει εξαίρεση στον κανόνα πως οι αρετές και αδυναμίες ενός συγγραφέα παρουσιάζονται εξαρχής στα πρώιμα γραπτά του. Μπορεί να υπάρξει κάποια βελτίωση σε δυο τρία χρόνια αλλά στην τελευταία περίοδο του ηλικιωμένου, η γραφή μάλλον χειροτερεύει.
Παίρνω μερικά δείγματα από τα πρώιμα κείμενα όπου ο ΗΛ μοιάζει να ευδοκιμεί στην παρωδία και τον αυτοσαρκασμό. Καλώς έκανε τον στίχο των σονέτων του δεκατρισύλλαβο, αντί του δεκασύλλαβου, καθώς οι ελληνικές λέξεις γενικά έχουν περισσότερες συλλαβές από τις αντίστοιχες ξένες. (βλ Ποίηση, Nο 23 “Ποια άλλη αρετή” § 5.) Αλλά μόλις πάει να σοβαρέψει, χάνει το μέτρο, οι μεταφορές και άλλα σχήματα λόγου στραβώνουν κι εμφανίζεται σύγχυση. Ιδού δείγμα από το Lacrymosa, όπου πάλι μάλλον ειρωνεύεται τον εαυτό του:
κι η θαμπή νύχτα, θολό τζάμι που ραγίζει// Σκιρτά στιγμή λευκή, στιγμή
σαν ρύζι/…/ το ποίημά μου ένας μαύρος ίσκιος να καπνίζει./
Πώς είναι “θολό τζάμι” τώρα “η θαμπή νύχτα” και πώς “ραγίζει”;… Η νύχτα είναι ένα άϋλο, διάχυτο φαινόμενο, απουσία φωτός παντού στο πεδίο της όρασης. Το τζάμι έχει πάντα περιορισμένες διαστάσεις και είναι υλικό… Μετά, πως είναι “λευκή” η στιγμή;… Ναι, αθώα, αγνή, φρέσκια – αλλά λευκή;… Και πως μοιάζει με ρύζι;… Τέλος, πως γίνεται «ίσκιος που καπνίζει» ένα ποίημα;…
Υπάρχει όμως κι ένας ωραίος στίχος:
Σεμνή ως ακούω τη χεληδόνα της ματιάς σου.
Εδώ υπάρχει πολλή λεπτότητα παρότι αρχικά μπορεί να παραξενέψει το “ακούω”. Η ματιά κινείται, πετά πέρα δώθε, σαν χελιδόνι (κίνηση και χρώμα ματιού) μα συχνά μεταφέρει και κάποιο μήνυμα. Εδώ το μήνυμα σεμνότητας ακούεται στην κραυγή του πτηνού.
Η άνοιξη δεν έρχεται, όμως, με μόνο ένα… χελιδόνι. Αυτό που βρίσκω συνεχώς είναι σχήματα λόγου δίχως Αντικειμενική Αντιστοιχία.
Στο “Κάιν” ο Άβελ, γράφει, ακολουθούσε “το ρόδινο ίχνος/ των κοριτσιών”. Ποιό ή τι ακριβώς είναι αυτό;…
Στο “Ο έρωτας και ο θάνατος” γράφει “να τη η Αγάπη, με μακριά μαβιά φουστάνια”. Κοιτώ μα δεν βλέπω ούτε μακριά μαβιά φουστάνια ούτε αγάπη! (Ναι την άνοιξη, βγαίνουν πολλά λουλούδια και άνθη μαβιά, μα αυτό – είναι άλλο θέμα.)
3. Στο 5ο μέρος “Σαν πέσει ο κεραυνός” δεν υπάρχει ούτε μια μεταφορά, παρομοίωση, προσωποποίηση ή άλλο σχήμα που να στέκει. Υπάρχουν, αντίθετα, αντιφάσεις, περιττολογία και ασυναρτησία.
Δεν είναι ενύπνιο αυτό μα όνειρο ονείρου/ Ονείρου όνειρο κι η υπόσχεση της
δόξας/ Της δόξας που συνεχίζεται μες στη λευτεριά/ Που είναι ανάβαση
λευτεριάς πάνω απ’ τον ύπνο/ Αν δεν γκρεμίζαμε τον ύπνο μας… (κλπ)
Στο αντίστοιχο μέρος, ο Έλιοτ είναι πιο φειδωλός στις επαναλήψεις και ουσιαστικός για την απουσία νερού στο βραχώδες τοπίο. Παίρνω την τελευταία φράση, μια κακόγουστη μεταφορά, που επαναλαμβάνεται 5, πέντε, φορές στη συνέχεια. Πώς “γκρεμίζεις” τον ύπνο;… Λίγο πιο κάτω, με τη φράση “γκρεμίζοντας το φρούριο του ύπνου ” αναρωτιέσαι πώς μπορεί να σχετίζεται ο ύπνος με “φρούριο” και πώς το ξύπνημα με γκρέμισμα – ειδικά αφού υπάρχει “ανάβαση” πάνω από τον ύπνο!… Μετά –
Μόνον ο παντοτινός φωτοδότης κεραυνός τσακίζοντας τα σκοτάδια.
Πώς, τώρα, μπορεί ο κεραυνός να είναι “παντοτινός” αφού ως έκλυση φωτεινής ενέργειας και βροντής διαρκεί λίγα δευτερόλεπτα;…και πως “τσακίζει” το μη-υλικό σκοτάδι;…
Εδώ ανάμεσα στις γραμμές που δίνουν την απουσία νερού, ο Έλιοτ έχει το δίστιχο
Dead mountain mouth of carious teeth that cannot spit
Here one can neither stand nor lie nor sit
‘Βουνό νεκρό στόμα με φαγωμένα δόντια που δεν μπορεί να φτύσει
Εδώ κανένας δεν μπορεί καν να σταθεί ή να ξαπλώσει ή να καθήσει’.
Είναι μια μεταφορά (τερηδονιασμένα δόντια = άνυδρα, σκασμένα βράχια) για το αποκρουστικό, βραχώδες τοπίο όπου δεν πηγάζει νερό και δεν μπορεί κανείς να αναπαυθεί ή να σταθεί. Ο ΗΛ δίνει αντίστοιχα –
Τραχύ κρασί της λευτεριάς σαν κόρφος κορασιάς να σ’ ευλογεί με
το μεθύσι
Όντως, κάποτε το μεθύσι μπορεί να είναι ευλογία. Αλλά τι είναι το “τραχύ κρασί της λευτεριάς”, πώς το πίνεις;… Ναι είναι μεταφορά, μα με τι αντιστοιχεί; … Είναι, πρόσθετα, “σαν κόρφος κορασιάς”. Πως μοιάζει το στήθος κοριτσιού με τραχύ κρασί;…
Στον Έλιοτ ο νους ικανοποιείται με την αντιστοιχία – βουνό, σπήλαιο, βράχια = σκληρό πρόσωπο – στόμα – σκασμένα δόντια. Στον ΗΛ δεν υπάρχει αντιστοιχία πουθενά – μόνο ανυπόστατα ωραιοφανή σχήματα λόγου και, βέβαια, καθόλου ερήμωση θλιβερή.
4. Μετά από 25 γραμμές ο Έλιοτ γράφει:
What is that sound high in the air
Murmur of maternal lamentation
Who are those hooded hordes swarming
Τι ήχος είν’ αυτός ψηλά μες στον αέρα
Μουρμουρητό μιας θρηνωδίας μητρικής
Ποιες ορδές κουκουλοφόρες είναι που μυρμηγκιάζουν
Over endless plains, stumbling in cracked earth
Σε αχανείς πεδιάδες σκοντάφτοντας σε γη σκασμένη
Ringed by the flat horizon only…
Κυκλωμένες μόνο απ’ τον επίπεδο ορίζοντα
Το νόημα εδώ είναι σαφέστατο και δεν βρίσκουμε ποιητικό ψεγάδι. Οι μετοχές swarming και ringed είναι μάλλον αδύναμες μεταφορές αλλά λειτουργούν επαρκώς· μαζί με τον μητρικό θρήνο, τις ορδές αγνώστων και τη ξερή, σκασμένη γη, συνεχίζεται η παρουσίαση της ερήμωσης και του θανάτου.
Ο ΗΛ γράφει αντίστοιχα:
Ποια είναι αυτή η ιαχή που ανασαίνει στον αγέρα/ Ανασασμός χελιδονιού
ερωτικού/ Ποιες είναι αυτές οι αφανισμένες ορδές που ασπροφορέθηκαν/
Επάνω σε φοράδες δικαιοσύνης, καλπάζοντας σε χλοερές πεδιάδες/
Εδώ τώρα προσέξτε τα σχήματα λόγου – “ιαχή… ανασαίνει” και “φοράδες δικαιοσύνης”: και οι δύο είναι ανυπόστατες. Μετά, πώς γίνεται μια ιαχή “ανασασμός χελιδονιού” το οποίο βγάζει μόνο ένα σύντομο λεπτό τσίριγμα;… Και πώς ξεχωρίζει το “ερωτικό” χελιδόνι, αφού δεν αναφέρεται άλλο;… Άσχετη, γελοία φράση ποιητικισμού. Επιπλέον εδώ απουσιάζει και η κοινή λογική. Πώς καλπάζουν οι ορδές αφού έχουν αφανιστεί;… Και τι σημαίνει “ασπροφορέθηκαν” – ένας παθητικός αόριστος;… Τέλος, πώς είναι η γη έρημη αφού σε “χλοερές πεδιάδες” καλπάζουν ορδές;…
Θα μπορούσα να κάνω κι άλλες συγκρίσεις, πάντα σε βάρος δυστυχώς του ΗΛ. Τελειώνω με μια τελευταία εκεί που, 60 γραμμές πιο κάτω, ο κεραυνός δίνει το μήνυμα του. Γράφει ο Έλιοτ
The jungle crouched humped in silence
Η ζούγκλα κούρνιασε σκυφτή στη σιωπή
Then spoke the thunder/ Da…
Μίλησε τότε ο κεραυνός/ Ντα…
Εδώ έχουμε κυριολεξία και μεταφορά/μετωνυμία. Απότιστα τα φυτά ζάρωσαν (με limp leaves πιο πάνω, ‘ξέπνοα φύλλα’) κι η ζούγκλα έμοιαζε συσπειρωμένη, καμπουριαστή. Συγχρόνως στην ησυχία πριν τη βροχή σύννεφα είχαν σωρευτεί, τα φυτά και ζώα σε σιωπηλή αναμονή συσπειρώνονταν να πηδήξουν προς τα μέρη που θα μαζευτεί νερό (crouched humped in silence).
Ο ΗΛ γράφει πως αυτοί “που χτύπησαν/ τις γιορτές της λευτεριάς”
Λουφάξανε βαθιά, πίσω απ’ τον κόσμο./ Η νύχτα άπλωσε ξανά υποταγμένη,
Εντροπαλή,/ Και βρόντησεν ο κεραυνός το μέγα γράμμα/ Ε…
Εδώ έχουμε προσποίηση. Η νύχτα γίνεται πρόσωπο θηλυκό – υποταγμένη, εντροπαλή – εντελώς για λόγους αδιευκρίνιστους. Και ξαφνικά το Έψιλον γίνεται «μέγα γράμμα», όχι γιατί όντως είναι ή το λέει κάποια παράδοση, αλλά γιατί ο ΗΛ δεν μπορεί να σκεφθεί κάτι καλύτερο.
Σε αντίθεση, τα τρία Ντα στον Έλιοτ προέρχονται από ένα περιστατικό στην Bŗhadāraṇyaka Ουπανισάδα μια από τις ιερές Γραφές Αποκάλυψης της Βεδικής Παράδοσης των Ινδιών. Ο υπέρτατος θεός Prajāpati ‘Κύριος των πλασμάτων’, δάσκαλος θεών, ανθρώπων και διαβόλων, εξηγεί πως το ένα Ντα ισχύει για τους ανθρώπους (datta) “Να δίνετε”, το άλλο για τους θεούς (dayadhvam)“Να συμπονάτε” και το τρίτο για τους διαβόλους (damyata) “Να ελέγχετε πόθους και πάθη”.
5. Παρά τις κάποιες αδυναμίες του, ο Έλιοτ μας δίνει ποίηση. Ο Λάγιος προσποίηση.
Είδαμε την ανικανότητα του να δώσει πειστικά σχήματα λόγου πριν το 1996. Ας δούμε μερικά παραδείγματα και από τα μεταγενέστερα γραπτά του.
Από τη συλλογή “Πράξη Υποταγής” (2000):
Ο έσω Καιάδας που τον δρόσιζ’ ο Ευρώτας
Η γραμμή δεν σημαίνει τίποτα και “ο Ευρώτας” κάνει ρίμα με τη λέξη “ιδρώτας” πιο πάνω. Συχνά γίνεται κάτι τέτοιο. Ας πάρουμε και τις γραμμές –
Σ’ ένα παράθυρο ανοιχτό, τ’ ανάστημά μου
αθώο φύλλο μετριέται μ’ ύφος ακακίας…
Ας αφήσουμε το ανάστημα που έγινε αυθαίρετα “αθώο φύλλο”. Πώς στην ευχή μετριέται (και γιατί;) με “ύφος ακακίας”;… Ποιο είναι το ύφος της ακακίας;… Ακόμα κι αν δεχθούμε το λογοπαίγνιο α-κακία (=μη–κακία), υπάρχει πλεονασμός (αθώο/μη-κακία) και ασουλούπωτη ασάφεια.
Αλλού βρίσκουμε “ερμαφρόδιτη πίκρα” και “αμετάβατο σκοτάδι” που, πάλι, δεν σημαίνουν τίποτα.
Και στο τελευταίο του έργο “Ο άνθρωπος από τη Γαλιλαία”:
Είναι η καρδιά του ματωμένο περιστέρι –
μια μεταφορά που μεταφέρει μόνο μπέρδεμα, παρά την ψευτο-ποιητική του άποψη και τη θρησκευτική (περιστέρα – στη βάπτιση του Χριστού, ή ως Άγιο Πνεύμα). Επίσης –
Η μυστική θυσία τον θάνατον αγιάζει.
Εδώ πάλι έχουμε ασάφεια και άστοργη αοριστία.
Αυτά τα παραδείγματα, όπου πάλι δεν βρίσκουμε μια μεταφορά άξια λόγου, αρκούν για να επιβεβαιώσουν ό,τι κατέδειξε η σύγκριση με τον Έλιοτ νωρίτερα, ότι δηλαδή ο Λάγιος είναι μετριότατος, μάλλον λειψός ως ποιητής.
