1. Η ανθολόγηση της ποίησης του Σεφέρη εκδόθηκε πριν λίγους μήνες (2014) από την Καθημερινή στη σειρά Έλληνες Ποιητές, που μου έδωσε το έναυσμα να γράψω αυτή τη σειρά άρθρων.
Μερικοί νόμισαν πως αποδομώ αναγνωρισμένους ποιητές αξίας και υπονομεύω όχι μόνο τη σύγχρονη Ελληνική ποίηση αλλά το ίδιο το Έθνος! Αυτό δεν είναι καθόλου αλήθεια, όπως φαίνεται από πολλά σχόλια μου που είναι εγκωμιαστικά για πολλά ποιήματα ή αποσπάσματα, μια και ο χώρος δεν επιτρέπει τέτοια λεπτομερή ανάλυση μεγάλων ποιημάτων.
Ο στόχος μου είναι περισσότερο να δείξω πώς να προσεγγίζει κανείς ένα οποιοδήποτε ποίημα, να το αναλύει και να το αξιολογεί, άσχετα με το ποιός το έγραψε ή τι λένε οι κριτικοί και οι πανεπιστημιακοί και με τη φήμη του. Αυτή η άσκηση του νου βοηθάει στο να προσεγγίζει κανείς και άλλα θέματα, όπως η οικονομία και η πολιτική όπου κυριαρχούν τερατώδη ψεύδη.
2. Ο Σεφέρης βγήκε σε δύο τόμους. Την ανθολόγηση των ποιημάτων την έκανε ο Π. Μπουκάλας, μόνιμος συντάκτης στην Καθημερινή με αρκετή δική του ποίηση δημοσιευμένη. Ο ίδιος έγραψε και την εισαγωγή στον πρώτο και στον δεύτερο τόμο. Το πρώτο μέρος της Εισαγωγής είναι κυρίως βιογραφικό, το δεύτερο ασχολείται με την ποιητική του Σεφέρη.
Η ανθολόγηση δεν είναι ποτέ υπόθεση εύκολη διότι κάθε άνθρωπος όσο εξειδικευμένος κι αν είναι, ή, όπως πιστεύει, αντικειμενικός, έχει τις δικές του προτιμήσεις. Τις έντονες τις βλέπουμε στην επιφάνεια του νου. Μα υπάρχουν και παλιές, λεπτότερες, κρυμμένες στα βάθη της μνήμης που συχνά, πολύ πιο αθέατα μα αποφασιστικά, επηρεάζουν τις επιλογές μας. Εγώ δεν θα επιχειρούσα με άνεση να κάνω κάτι τέτοιο.
Νομίζω πως ο κ. Μπουκάλας έκανε καλή προσπάθεια – εκτός από λίγα σημεία. Θα σταθώ στον Ερωτικό Λόγο από τον οποίο παίρνει μόνο τις δύο πρώτες και τις τρεις τελευταίες στροφές, όπου εκδηλώνεται η θλίψη-και–απαισιοδοξία και η σύγκρουση μελαγχολίας και ανάτασης ή κατάπτωσης κι ελπίδας, που είναι διάχυτες στην ποίηση του Σεφέρη.
Εδώ:- «Ρόδο της μοίρας, γύρευες να βρεις να μας πληγώσεις/…./Δε θα βρεθεί ένας ποταμός να’ναι για μας πλωτός;/…./Στην πέτρα της υπομονής προσμένουμε το θάμα/ που ανοίγει τα επουράνια κι είν’όλα βολετά/…»
Αλλά υπάρχουν δύο στροφές στο Β΄ μέρος του ποιήματος που αγγίζουν την τελειότητα της ποιητικής τέχνης. Παραδόξως αποκλείστηκαν. Η μία αρχίζει με “Στον κάμπο του αποχωρισμού να ξανανθίζουν κρίνα/….” Και η άλλη με “Ρόδο του ανέμου γνώριζες μα ανέγνωρους μας πήρες/….”
3. Στην εισαγωγή του στον 1ο τόμο ο κ. Μπουκάλας αναφέρει ένα γράμμα της κας Σεφέρη (1940), όπου μιλάει για την αισιοδοξία και χαρά στο Άνοιξη μΧ: “πάλι με την άνοιξη/ πάλι το καλοκαίρι/ χαμογελούσε”.
Αυτό είναι ανέντιμο και παραπλανητικό. Διότι μόνο αυτές οι γραμμές και λίγες πιο κάτω (“Μα εκείνη χαμογέλασε/…./ ανοίγοντας παράθυρα/ στους ουρανούς που χαίρονταν/….”) δείχνουν τη φωτεινή πλευρά της εμπειρίας. Το ποίημα είναι γεμάτο με την αποτυχία των γερόντων και με άγρια βία και τελειώνει σε νότα κάθε άλλο παρά χαρούμενη: “Έγινε λίμνη η μοναξιά/ έγινε λίμνη η στέρηση/ ανέγγιχτη κι ατάραχη.”
Λίγο νωρίτερα γράφτηκε το Διάλειμμα Χαράς”. Αλλά κι εδώ η χαρά είναι επιφανειακή και παραπλανητική. Προσέξτε! Ο ήλιος είναι “ένας μεγάλος ήλιος όλο αγκάθια, μα τόσο ψηλά στον ουρανό” – κι ας είναι άνοιξη! Δεν μπορούμε να τον φτάσουμε αφού είναι τόσο ψηλά και είναι όλο αγκάθια. Μετά, η νύφη μαζεύει τις έννοιες (= έγνοιες, επίσης) και τις κρεμνά στα δέντρα “ένα δάσος από δέντρα του Ιούδα” – δηλαδή προδοσία. Κι ενώ είναι χαρούμενοι όλο το πρωί – είναι “η άβυσσο κλειστό πηγάδι”. Και τέλος οι άνθρωποι – “όσο και να παίζουν με τα χρώματα / είναι όλοι τους μαύροι”.
Και στα Τρία Κρυφά Ποιήματα κυριαρχεί όμοιος τόνος. Στο “Θερινό Ηλιοστάσι ΙΓ” διαβάζουμε: “Μαύρη φτερούγα σέρνει ένα βαθύ χαράκι/ ψηλά στο θόλο του γαλάζιου-/ δες τον, θ’ανοίξει.// Αναστάσιμη ωδίνη.” Μόνο που κοιτάμε να δούμε και δεν βλέπουμε να ανοίγουν τα επουράνια. Δεν βλέπουμε καμιά ανάσταση. Ούτως ή άλλως, ο ρυθμός είναι βαρύς: χ–χ-χ-χ–χ-χ-/-χ-χ—χ-/χ–χ-//–χ—χ-. Στο επόμενο και τελευταίο ποίημα ΙΔ, ο ήλιος “καρφώθηκε/ στην καρδιά του εκατόφυλλου ρόδου”! Δεν αντανακλάται ο ήλιος, δεν λάμπει στο ρόδο, δεν γίνεται τριαντάφυλλο – αλλά είναι «καρφωμένος».
4. Αναμφίβολα ο Σεφέρης έγραψε ωραιότατα ποιήματα Μερικά μάλιστα έχουν σχεδόν τελειότητα. Αυτό θα το κοιτάξω εκτενώς στο επόμενο άρθρο μου για Ποίηση. Αναμφίβολα, τα ποιήματά του διαβάζονται άνετα έχοντας μια εύκολη ποιητική ροή και μπορούν να εμπνεύσουν. Αναμφίβολα του άξιζε το Βραβείο Νόμπελ.
Αλλά δεν πρέπει να αγνοούμε το ότι δεν έχει γράψει ούτε ένα ποίημα χαρούμενο – όπως, ας πούμε, στις καλές του στιγμές ο Ελύτης. Στο Κίχλη (1946), στο πρώτο μέρος, η πρώτη γραμμή μιλάει για το δύσμοιρο παρελθόν – “Τα σπίτια που είχα μου τα πήραν.” Δεν μπορεί να ξεχάσει αυτά που έχασε σχεδόν 25 χρόνια νωρίτερα, δηλαδή στη Μικρασιατική καταστροφή. Κι εξακολουθεί να τα θυμάται στα Τρία Κρυφά Ποιήματα, όπως Επί Σκηνής Ζ – “στην άλλη όχθη/ κάτω από το μαύρο βλέμμα της σπηλιάς” ή στο Δ “ήταν γλυκό το κύμα/ όπου έπεφτα παιδί και κολυμπούσα”.
Κοίταξα μόνο αυτό το ένα θέμα της θλίψης στην ποίηση του Σεφέρη. Την επόμενη φορά θα κοιτάξω τη στιχουργική του με κριτήριο την Αντικειμενική Αντιστοιχία.
